Amudaryo

Amudaryo
fors. -{آمودریا}-
Amudaryo deltasining samodan koʻrinishi
Tavsif
Uzunligi	2400 km
Havzasi	Orol dengizi
Suv sarfi	2525 m³/s
Suv oqimi
Quyilishi	yoʻq, avvallari Orol dengiziga quyilar edi
Joylashuvi
Davlat	Afgʻoniston, Tojikiston, Turkmaniston va Oʻzbekiston

Amudaryo – Oʻrta Osiyo hududidagi eng uzun daryo. Yunonlar Oks deb ataganlar. Mahalliy xalq orasida daryo Jayhun nomi bilan mashhur. Daryo uzunligi 2400 km, daryo deltasi 534 739 km². Amudaryo hozirgi Tojikistonning Pomir togʻi etaklaridagi Panj va Vaxsh daryolarining birlashuvidan boshlanib Oʻzbekiston, Afgʻoniston va Turkmaniston hududlaridan oʻtadi va tobora qurib borayotgan Orol dengiziga quyiladi.

Amudaryo – Turkiston o‘lkasidagi eng sersuv, yirik daryo. A.ni yunon va rimliklar Oksus yoki Oksos, arablar Jay-xun, yerli xalqlar dastlab O‘kuz, Balx, Vaxsh, so‘ngra Amul deb ataganlar. A. quyi va o‘rta to‘rtlamchi davrda Qoraqum orqali o‘tib, Kaspiy dengiziga quyilgan, tog‘lardan suv oqimi bilan keltirilgan oqiziqlarning yotqizilishi natijasida qumlar tarkib topgan. Bu haqda Abu Rayhon Beruniy "Amudaryo tarixi" asa-rida yozib qoldirgan. Yuqori to‘rtlamchi davrda A. hozirgi o‘zani bo‘yichaoqqan. Miloddan avvalgi 10-mingyillikdan 2-ming yillikkacha Xorazm botig‘ini va qisman Sariqamish botig‘ini to‘ldirgan. Oqimining bir qismi janubiy ga oqib, hozirgi O‘zbo‘y o‘zanini vujudga keltirgan va Kaspiy dengiziga quyilgan. Shu davrda Sariqamish bo‘yi deltasi tarkib topgan.Miloddan avvalgi 3-va 2-ming yilliklar ora-sida A. hozirgi Tuyamo‘yin qisig‘idan shimoliy ga Oqchadaryo o‘zanida oqib Orol dengi-ziga uning janubi-sharqidan quyilgan va Oqchadaryo deltasi tarkib topgan. Miloddan avvalgi 2- va 1-ming yilliklarda A. hozirgi yo‘nalishda, ya’ni Orol dengiziga janubidan quyila boshlagan. Miloddan avvalgi 1-ming yillikning o‘rtasida hozirgi Orol bo‘yi Amuda-ryo deltasi (Orol bo‘yi deltasi) vujudga kela boshlagan. O‘sha vaqtdan A. Orol den-giziga quyilmoqda. Ba’zan oqimining bir qismi Sariqamish ko‘liga ham borib turgan. 13-asrda mo‘g‘ul bosqinchilarining Xorazm davlatiga hujumi vaqti (1220)da A.ning chap qir-g‘og‘idagi damba va to‘g‘onlar buzib tashlangan, natijada A. suvi yana Dovdan va Daryoliq quruq o‘zanlari orqali Sariqamish botig‘iga oqqan. Keyinroq to‘g‘on va dambalar ti-klangach, A. yana avvalgi o‘zani orqali Orol dengiziga quyila boshlagan. 14-asrda o‘zaro urushlar sababli qirg‘og‘idagi in-shootlar buzilgan, suv yana Sariqamishga oqqan, O‘zbo‘y o‘zanida suv hatto Ka-spiy dengiziga yo‘nalgan. 17-asr boshida A.ning chap qirg‘og‘idagi to‘siqlar yana qayta tiklanishi bilan suv eski o‘zani orqali oqa boshlab, 18–19-asrlarda ba’-zan oqimning bir qismi Sariqamishga oqqanligi tarixiy manbalarda qayd etilgan. A. yuqori qismida Tojiki-ston va O‘zbekistonning Afg‘oniston bilan chegarasidan oqadi. A.ning uz. 2540 km (Vahjir – Vohondaryo bilan birga), havzasining maydoni qariyb 465 ming km², shundan 227,3 ming km² suv to‘playdigan tog‘li qismiga to‘g‘ri keladi. A. Af-g‘onistonda Hindukush tog‘larining shimoliy yon bag‘ridan 4950 m balandlikdagi muzlikdan boshlanadi; Vohondaryo Pomir-dagi Zo‘rko‘ chiqib keladigan Pomir daryosi bilan qo‘shilgandan keyin Panj deb ataladi. Panjga o‘ngdan G‘unt, Bartang, Yazg‘ulom, Vanj, Qizilsuv irmoklari ke-lib qo‘shiladi, nihoyat, eng yirik va ser-suv irmog‘i – Vaxsh daryosi qo‘shilgandan so‘ng A. nomini oladi; bu qismida unga yana chapdan Qunduzdaryo, o‘ngdan Kofar-nixon, Surxondaryo qo‘shiladi. Sherobod-daryo suvi esa A. ga ahyon-ahyonda yetib bo-radi, undan g‘arbdagi Ko‘hitangdaryo suvi 447ham yo‘l-yo‘lakay sug‘orishga sarf bo‘ladi. Surxondaryo quyilgandan keyin A. ga to Orol dengiziga yetguncha 1200 kmdan ziyod masofada boshqa irmoq qo‘shilmaydi. Za-rafshon bilan Qashqadaryo esa A.ning qadimgi irmoqlari bo‘lib, ularning suvi butun-lay sug‘orishga sarflanadi.A.ning asosiy suv rejimi uning yuqori, tog‘li qismida shakllanadi. Bu joyda A. tor, ba’zan chuqur va nishabi katta o‘zandan oqadi. O‘zan o‘rta hisobda har bir km ga 4 mdan (ayrim joylarda esa 10 mdan ham ko‘p) pasayib boradi. Shu tufayli daryo juda tez oqadi, oqimning tezligi 4–6 m³/sek. Daryo vo-diysi ham tor, u Pomir tog‘ sistemasiga kiruvchi tik ko‘tarilgan qoyali tog‘larni aylanib o‘tadi. Tog‘ oralaridan jo‘shqin irmoqlar kelib qo‘shiladi. Vodiy eni 3–4 kmdan oshmaydi, ba’zi joylardagina uchraydigan qayirlar ko‘pincha to‘qayzor. Qizil-suv, Vaxsh, Kofarnihon, Surxondaryo quyiladigan joylarda daryo vodiysi kengaygan va bu yerlarda oqindi jinslardan tarkib topgan terrasalarda dehqonchilik qilinadi, ba’zan terrasalar qalin to‘qayzorlardan iborat.A. Surxondaryo qo‘shilgandan so‘ng te-kislikdan oqa boshlaydi va taxminan Karkidan Pitnakkacha bo‘lgan oraliqni daryoning o‘rta oqimi deb hisoblash mum-kin. Daryo tekislikka chiqqach, Qoraqum va Qizilqum cho‘llaridan o‘tib, Orol dengi-ziga quyiladi. O‘rta qismida o‘zanning o‘rtacha kengligi 1500 m. Daryoning tekislikdan oquvchi qismida nishabi kam (har bir km ga 0,2–0,3 m). Daryo oqimining tezligi kattaligidan (2–3 m/sek) o‘zan va qirg‘oqlarini muttasil yemiradi, shu sababli o‘zan doimo o‘zgarib turadi. A.ning o‘rta va quyi oqimida, ayniqsa, Xorazm vohasi va Qoraqalpog‘istonda (Urganch, Ellikqal’a) qirg‘oqlarning o‘pirilish hodisasi – deygish kuzati-ladi. Keyingi davrda daryo o‘zanining yuvilishi ham kuzatilmoqda. 1990-yillardan A. quyi oqimi Tuyamo‘yin suv ombori orqali boshqarilgach, bu yerlarda deygish hodisasining ta’siri bir oz pasaydi.Qishda daryoning yuqori oqimida aso-san qirg‘oqqa yaqin joylari muzlab, sho-vush hosil bo‘ladi va qisqa muddat muz oqadi, Karki sh. yaqinida qish qattiq kelgan yillari esa 10–15 kun davomida daryo yoppasiga muzlaydi. Chorjo‘y sh. va undan quyida daryoning yoppasiga muzla-shi undan ham uzoqrokdavom etadi. Nu-kus shahridan kuyida esa daryo deyarli to‘rt oy davomida butunlay muzlaydi. Erta bahorda ayniqsa, o‘zan keskin burilgan va tor joylarda muz tiqilib suv sathi keskin ko‘tariladi va ba’zan toshkinga sabab bo‘ladi.Tekislikda A. vodiysining eni 10– 15 km bo‘lib, ayrim joylarda 20–25 km ga yetadi. Vodiy kengaygan joyda uchta terrasa vujudga kelgan. Daryoning past tog‘lar orasidan o‘tgan joylarida vo-diyning eni 350–380 mdan oshmaydi. Pitnak yaqinida Tuyamo‘yin, o‘rta oqimida Duldulhatlagan va Eljik qisiklari bor. Tekislik qismida daryoning har ikkala sohilida kumgildan tarkib topgan, eni 2–3 km keladigan kayirlar uchraydi.A.ning kuyi oqimi Pitnak yaqinidagi Tuyamo‘yin qisig‘idan to Orol dengiziga qadar boradi, quyi oqimining uz. 500 km, shundan 325 km Nukus bilan Orol den-gizi oralig‘iga – daryoning hozirgi delta-siga to‘g‘ri keladi (k. Amudaryo deltasi).A. sersuv daryo, muzlik va korlardan suv oladi, havzasida 1000 ga yaqin muzlik (shu jumladan, Yer kurrasidagi eng katta tog‘-vodiy muzligi – Fedchenko muzligi) bor. Suv yig‘ish havzasida katta maydonlarni qor dalalari egallagan.A.da eng ko‘p suv oqimi iyun – iyul-da, eng kam oqim dekabr– martda sodir bo‘ladi. Qish mavsumida faqat grunt va zovur suvlari hisobiga to‘yinadi. Eng ko‘p suv okimi Karki sh. yaqinida 9180 m³/sek (98,7 km³, 1969), eng kam suv oki-mi o‘sha joyda 465 m³/sek (1930) qayd etilgan. O‘rtacha ko‘p yillik (1926–73 yillar) suv oqimi Karki sh. yaqinida 68,1 km³ ga teng. Daryoning to‘linsuv (41 km³) davri may – iyulda yuz beradi; aprel– sentabrda oqim 12 km³, kuz va qishda oqim 448birmuncha tekisroq taqsimlanadi, nove-getatsiya davrida oqim 15 km³ (yoki butun okimning 22%)ni tashkil qiladi. A.da okimning miqdori Orol havzasida havo massalarining regional sirkulyatsiya xa-rakteriga bog‘liq, yog‘in har 4–5 yidda kamroq tushib, har 6–10 yilda ko‘proq bo‘lishi aniqlangan. A. havzasida eng so‘nggi suv taqchilligi davri 1995 yildan boshlandi va 2002 yil gacha davom etishi mumkinligi bashorat qilinmoqda.60-yillardan suv xo‘jaligi va sug‘orish ishlarining jadal rivojlanishi na-tijasida A. oqimi tartibi va miqdori keskin o‘zgara boshladi. Mac, 60-yillargacha o‘rtacha yillik oqim miqdori Karki sh. yonida 2080 m³/sek, quyi oqimi (Chat-li)da esa 1500 m³/sek ni tashkil etgan. 80-yillarda ulardagi suv sarflari Karki sh. yonida 1850 m³/sek va Chatlida 170 m³/sek ga teng bo‘ldi. A.ning Orol dengiziga kuyilishiga yaqin qismida joylash-gan Qiziljar kuzatuv manzilida undan ham kam (160 m³/sek) suv miqdori kayd etilgan. 90-yillarning 1-yarmida Orol dengizini qutqarish bo‘yicha ko‘rilgan chora-tadbirlar natijasida A. delta-siga kelayotgan suv miqdori 1995 yilgacha birmuncha ortdi (yiliga ba’zan 24,2 km³ gacha).A. suvi tabiiy holatda (60-yillargacha) aprel– avgustda ko‘paygan. Lekin ko‘plab yi-rik suv omborlari (Norak, Tuyamo‘yin va boshqalar) qurilishi daryo suvining ma’lum da-rajada kamayishiga olib keldi.60-yillargacha A. suvi nihoyatda loyqa, o‘rta hisobda har bir m³ suvda 3740 g oqizik bo‘lgan; o‘rtacha yillik oqiziqlar miqdori Karki yonida 210 mln.t, deltada esa 100 mln.t ga yetgan. Ular sug‘orish tizimlari va dalalarda cho‘kib qolgan. A.ning oqiziqlarida o‘simliklar uchun oziq bo‘lgan ohak, kaliy, fosfor kabi mineral moddalar bor. Yirik suv om-borlari qurilishi natijasida daryo su-vining loykaligi keskin kamaydi. 80-yillarning 2-yarmi – 90-yillarning boshlarida loyqa miqdori yiliga Karki yonida 90 mln. t ga, quyi i oqimi (Chatli)da esa 18 mln. t bo‘ldi. A.ning suv rejimi antropogen omillar ta’sirida o‘zgarmagan davrida daryo har yili dengizga qariyb 18 mln. t tuz keltirgan. Hozirgi kunda bu miqdor keskin kamaydi, lekin umumiy okim miqdorining kamayishi hisobiga daryo suvining minerallashuv darajasi ancha ortdi.A. havzasidagi vohalardan zovur tashlamalari (yiliga o‘rtacha 20 km³)ning qariyb yarmi daryoga oqizilishi suv sho‘rligining ortishiga sabab bo‘lmoqda. Surxondaryo A.ga quyilgandan so‘ng suvning minerallashuv darajasi o‘rtacha 0,4–0,6 g/l ga, Tuyamo‘yin gidrouzelidan so‘ng 1,0–1,2 g/l, Chatli – Temir-boy oralig‘ida esa 1,4–2,5 g/l ga ortib bormoqda. Daryo suvining minerallashuv darajasi mart – aprelda zovur suvlari hisobiga yuqori bo‘ladi, yezda esa qor va muzliklarning erishi bilan keskin kamayadi. A. o‘zaniga minerallashgan suv asosan Qarshi vohasi (7,7 g/l), daryoning Turkma-niston sohilidagi sug‘oriladigan yerlardan (3,5 g/l), Buxoro vohasidan (3,5 g/l) tushadi. A.ga tushayotgan zovur va korxo-nalar oqova suvlarida sulfat va xlor, magniy, natriy tuzlarining salmog‘i ancha ortgan. Tadqiqot natijalariga ko‘ra A. suvi tarkibida azot nitrati, neft mahsulotlari, fenol, mis, rux, pestitsidlarning miqdori ruxsat etil-gan me’yor (REM)dan bir necha (2–5) ba-ravar ko‘pligi aniqlandi. Ifloslangan suv A.ning Termizdan Orol dengizigacha bo‘lgan qismiga to‘g‘ri keladi. Suvning ifloslanganligi Zarafshon, Qashqadaryo, Quyi Amudaryo vohalaridagi aholi ora-sida 70-yillardan boshlab turli kasalli-klarning tarqalishiga, chorva mollarining nobud bo‘lishiga olib kelmoqda. Tuyamo‘yin suv omboridan olingan suv pestitsid, kimyoviy moddalardan tozala-nib, minerallashuv darajasi 0,6– 0,8 g/l gacha kamaytirilgach, Nukus, Urganch, Toshhovuz shaharlariga quvurlar or-qali uzatilmoqda.A. suvining tozaligini muhofaza 449qilish uchun daryoning o‘ng sohili bo‘ylab maxsus tashlama – Sho‘rdaryo qurilishi loyihalangan. Loyihada Surxondaryo, Qarshi, Buxoro, Qoraqalpog‘iston va boshqa vohalarning zovur suvlarini tash-lama orqali Orol dengiziga oqizish mo‘ljallangan. Sho‘rdaryoni qazish Buxoro viloyatida boshlandi.A.ning sug‘orishda ahamiyati juda katta. Chorjo‘y va Xorazm vohalarida yerlar qadimdan sug‘orilib, dehqonchilik qilib kelinadi. A.ning suv zaxiralaridan keng miqyosda foydalanish 80-yillardan avj olib ketdi. A.ning yuqori qismida Vaxsh, Kofarnihon, Surxondaryo kabi irmoqlaridan kanallar chiqarilib, Tojikiston va O‘zbekistonda yangi yerlar o‘zlashtirildi. A.ning o‘rta oqimida 1954 yilda Qoraqum kanali qurilishi boshlandi. Buxoro yerlarini A. suvi bilan sugorish uchun Amu-Qorako‘l kanali, Amu-Buxoro mashina kanali, Qarshi magistral kana-li qurildi.A. quyi qismida Toshsoqa, Shovot, Qilichniyozboy, Qipchoq-Bo‘zsuv, Suelli, Paxtaarna, Qizketgan, Kegeyli, Quvonishjarma irrigatsiya tizimlarining ta’mirlanishi natijasida ayni vaqtda Taxiatosh gidrouzeli (1974) va Tuyamo‘yin gidrouzeli (1978) qurib bit-kazildi, daryodan kanallarga suv olish hajmi ko‘paydi.Hozirgi kunda A.ning eski o‘zanlari izidan Daryoliq va Ko‘lli tashlamalari ishga tushirilgan. Xorazm vohasidan yer osti sho‘r suvlari Sariqamish ko‘liga shu tash-lamalardan oqizilmoqda. Tash-lamalar orqali Sariqamish botig‘iga yiliga 4,5–5,0 km³ suv tashlanmoqda. A.ning quyi qismida 60-yillarda har birining uzunligi qariyb 100 km bo‘lgan bir necha yirik kollektor-zovur tarmoqlari qurildi. Ularning o‘rtacha yillik suv sarfi qariyb 5 – 20 m/sek chamasida bo‘lib, ko‘pchiligi suvini Orol dengizining qurib qolgan qismiga quymoqda.A. havzasida suv taqchilligining ku-chayishi bilan suv zaxirasidan oqilona foydalanish muammosi tobora keskin lasha boshladi. A.ning suv oqimini faqat mavsumlararo tartibga solishdan tashqari ko‘p yillik suv oqimini ham tartibga solish zarur bo‘ldi. Buning uchun A. havzasining tog‘li qismida Vaxsh daryosida Norak suv ombori (to‘liqsuv hajmi 10,5 km³, foydali suv sig‘imi 4,5 km³) ishga tushirildi. Loyihalangan Rog‘un suv ombori (to‘liq suv hajmi 14 km³, foydali suv sig‘imi 8,7 km³) va boshqa qurilishi daryo suvining ko‘p yillik suv oqimini tartibga solishga imkon beradi.1992 yilda A. va Sirdaryo suv re-surslarini Tojikiston, Turkmani-ston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Qozog‘iston davlatlari o‘rtasida bar-cha imkoniyatlarni to‘g‘ri hisobga olgan holda taqsimlanishi uchun A. (Urganch shahrida) va Sirdaryo (Toshkent shahrida) havza suv xo‘jaligi boshqarmalari tashkil qilindi. Boshqarmalar yil boshida maz-kur havzalarda joylashgan mamlakatlarning suvga bo‘lgan talabini e’tiborga olgan holda mavjud suv boyliklarini o‘zaro taqsimlaydi (chunki har yili havzalarda turli miqdorda suv resurslari vujudga keladi). O‘rta Osiyo dav-latlari va Qozog‘iston suv xo‘jaligini muvofiqlashtirish davlatlararo komis-siyasi ham Amudaryodan foydalanish bilan shug‘ullanadi.A. havzasi ulkan gidroenergetika resurslariga ega. Jami gidroenergeti-ka resurslari 63,2 mln. kVt ni tashkil qiladi. Havza bo‘yicha mazkur gidroe-nergetika resurslarining 29,8% Panj, 38% Vaxsh, 5,6% Kofarnihon, 3,0% Surxondaryo, 1,0% Qashqadaryo, 5,4% Za-rafshon, 17,1% A. havzalariga to‘g‘ri ke-ladi. Hozirgacha A. havzasidagi gidroe-nergetika resurslarining faqat 2%dan ziyodroq qismi amadda foydalanilmoqda. Ishga tushirilgan gidroinshootlarning eng kattasi Vaxsh daryosining Pulisan-gin darasida qurilgan Norak suv ombori va GESdir. 60-yillargacha A.da suv trans-porti keng yo‘lga qo‘yilgan edi. Lekin, keyingi yillarda Chorjo‘y – Qo‘ng‘irot 450t.yilni qurish hamda avtomobil yo‘llari tarmoqlarining rivojlanishi, ayni vaqtda daryoning sayozlanishi natijasida umumiy yuk tashishda A. suv transportining hissasi keskin kamayib ketdi.