Avstriya: различия между версиями

'''Avstriya''', Avstriya Respublikasi ({{lang-de|Österreich}}, <small>MFA{{ref-de}}:</small>), rasman toʻliq shakli: Avstriya Respublikasi ({{AudioLang-IPAde|Republik Österreich.ogg|[ˈøːstɐˌʁaɪç]}})  – [[Markaziy Yevropa|Markaziy Yevropadagi]] [[davlat, Dunayning o‘rta oqimi havzasida joylashgan. Maydoni 83 ming 858&nbsp;km²]]. Aholisi 8 .460 .390 kishi (2012)<ref name="Population">{{citeweb|url=http://www.statistik.at/web_de/presse/061801tab=table&language=en&pcode=tps00001&tableSelection=1&footnotes=yes&labeling=labels&plugin=1|title=Total population – At 1 January|date=2012-01-01|work=STATISTIK AUSTRIA|archiveurl=http://www.webcitation.org/616H7Ci44|archivedate=2013-03-11}}</ref> kishi (2012). Poytaxti – [[Vena]] shahri. Davlat tili – [[Nemis tili|nemis]].

Avstriya – federativ respublika. Amaldagi konstitutsiya [[1920-yil]]da qabul qilingan ([[1929-yil]]da o‘zgarishlar kiritilgan). Davlat tuzilishi shakli jihatdan Avstriya – [[federatsiya]] (ittifoq davlat). Davlat boshlig‘i – federal prezident, uni axrliaholi 6 yil muddatga saylaydi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni ikki palatali parlament: milliy kengash (quyi palata) va federal kengash (yuqori palata) amalga oshiradi. Milliy kengashni aholi 4 yil muddatga saylaydi. Federal kengash aʼzolarini o‘lkalar parlamentlari (landtaglar) oʻz vakolatlari muddatiga (4 – 6 yilga) saylaydilar. Ijroiya hokimiyatni federal prezident va u tayinlaydigan federal kansler boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Har bir o‘lkaning o‘z konstitutsiyasi va qonun chiqaruvchi organi bor. O‘lkalarning huquqlari cheklangan.

Avstriya hududi 9 federal yerlarga boʻlinadi: ([[Burgenland]], [[Karintiya]], [[Quyi Avstriya]]avstriya, [[Yuqori Avstriya]]avstriya, [[ZalsburgZaltsburg, (yer)|Zalsburg]]Tirol, [[Shtiriya (yer)|Shtiriya]], [[Tirol (yer)|Tirol]], [[Forarlberg]], [[Vena]]).

Avstriya aholisining 99 % – avstriyaliklar. [[Slovenlar]], [[xorvatlar]], [[venger]]lar, [[chexlar]], [[olmonlar]], [[italyanlar]] ham yashaydi. Rasmiy tili – [[nemis tili]]. Aholisining o‘rtacha zichligi – 1&nbsp;km² ga 90 kishi. Aholining 52 % shaharlarda yashaydi. Eng yirik shaharlari: [[Vena]], [[Grats]], [[ZalsburgZaltsburg]].

Hozirgi Avstriya hududidagi dastlabki inson izlari paleolit zamonlariga borib taqaladi. Miloddan avvalgi 1-asrdan boshlab bu yerda turli qabilalar, asosan keltlarning avlodlari yashagan. Milodning 6-asr oxirlarida Avstriya g‘arbiga bavariyaliklarning german qabilasi, markaziy va sharqiy qismlariga slavyan qabilalari (asosan slovenlar) ko‘chib kelib o‘rnashdi. 8-asr oxirlarida Avstriya Frank davlati tarkibiga, bu davlat bo‘lingandan keyin (843-yil), [[Sharqiy Frank qirolligi]] ([[Germaniya]]) tarkibiga kirdi. 10-asrning 2-yarmida barpo etilgan Bavariya Sharqiy markasi Avstriya davlatiga asos soldi. [[1156-yil]]dan boshlab Avstriya „Muqaddas Rim imperiyasi“ tarkibidagi gersoglik. 12-asr oxiridan 14-asrgacha Avstriya gersoglari Shtiriya, Karintiya, Kraynya, Tirolni qo‘shib oldilar. Ayniqsa [[1282-yil]]da Gabsburglar sulolasi qaror topgach, Avstriya gersoglari Janubiy Germaniyaning eng qudratli hukmdorlariga aylandilar. 16-asrda Gab-sburglar [[Chexiya]], [[Sileziya]], [[G‘arbiy Vengriya]]ni va janubiy slavyan yerlarining bir qismini qo‘lga kiritdilar. 18-asrda butun [[Vengriya]], [[Transilvaniya]], [[Xorvatiya]], Janubiy Niderlandiya, qisman [[Italiya]] yerlari, Banat, Sloveniyaning bir qismi, Shimoliy Bosniya, polyak, rumin va ukrain yerlarining bir qismi Avstriya hokimiyati ostiga o‘tdi. Buyuk fransuz inqilobi yillarida Avstriya inqilobiy Fransiyaga qarshi yurish tashabbuskorlaridan biri, Napoleon urushlari davrida Fransiyaga qarshi koalitsiyalar qatnashchisi bo‘ldi. [[1804-yil]]dan Avstriya – imperiya. Avstriya – Muqaddas ittifoq tashkilotchilaridan biri. [[1848-yil]] martda Avstriya imperiyasi o‘lkalarida burjuademokratik inqilobi sodir bo‘ldi<ref>Primera Cronica General. Estoria de España. Tomo I. – Madrid, Bailly-Bailliere e hijos, 1906, стр. 6</ref>. [[1859-yil]]gi Avstriya-Italiya-Fransiya urushi va [[1866-yil]]gi Avstriya-Prussiya urushidagi magʻlubiyat uning Germaniya davlatiga taʼsiri yo‘qolishiga olib keldi. [[1867-yil]]da Avstriya imperiyasi dualistik (qo‘sh) monarxiya – Avstriya-Vengriyaga aylandi. [[birinchi jahon urushi]]da u Germaniya ittifoqchisi bo‘lib qatnashdi. [[1918-yili]] noyabrda burjua-demokratik inqilobining g‘alabasi tufayli Avstriya-Vengriya bir necha mustaqil davlatga bo‘linib ketdi, jumladan Avstriya ham respublika deb eʼlon qilindi. [[1919-yil]]gi San-Jermen sulh shartnomasida Avstriyaning chegaralari belgilab berildi. 1929–33 yillar jahon iqtisodiy inqirozi davrida Avstriyada reaksiyaning xuruji kuchaydi. [[1933-yil]]da parlament tarqatib yuborildi, matbuot va yigʻilishlar erkinligi bekor qilindi. [[1934-yil]]da qo‘zg‘olon ko‘targan xalq (Vena, Lins va boshqa shaharlar) uch kun mobaynida fashist to‘dalarga va hukumat qo‘shinlariga qurolli qarshilik ko‘rsatdi. [[1938-yil]]da fashistlar Germaniyasi Avstriyani qo‘shib oldi. [[1945-yil]] bahorida Avstriya gitlerchilar zulmidan xalos etildi. 1945–55 yillarda Avstriya hududida sobiq, [[SSSR]], [[AQSh]], [[Buyuk Britaniya]], [[Fransiya]] qo‘shinlari turdi. [[1955-yil]]da mustaqil va dsmokratik Avstriyani qayta tiklash to‘g‘risida Davlat shartnomasi tuzildi. O‘sha yili Avstriya parlamenta doimiy betaraflik to‘g‘risidagi qonunni qabul qildi. 1955-yildan Avstriya – [[BMT]] aʼzosi. [[1992-yil]]da Avstriya bilan [[O‘zbekiston|Oʻzbekiston Respublikasi]] o‘rtasida diplomatiya munosabatlari o‘rnatildi. Milliy bayrami: 26 oktyabr – betaraflik kuni (1955).

Avstriya – yuksak darajada rivojlangan industrial-agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotning 36,3 % sanoatda va 2,8 % qishloq xoʻjaligi va oʻrmon xo‘jaligida hosil qilinadi. Avstriya iqtisodiyotida yirik chet el korporatsiyalari muhim rol o‘ynaydi. 113 Oʻgirogʻir sanoatning bir qancha tarmoqlari mamlakat ixtiyoriga olingan. Chetga ko‘p mahsulot chiqariladi.

Avstriya energetikasi gidroresurslar va asosan chetdan keltiriladigan ko‘mir negiziga qurilgan. Konchilik sanoati tarmoqlari orasida magnezit (Shtiriya, Karintiya), temir rudasi (Ayzeners), polimetall rudalar, [[neft]] va [[gaz]] qazib olish katta ahamiyatga ega. Sanoatning asosiy tarmoqlari – mashinasozlik va metallsozlik (konchilik, metallurgiya va xoʻjalikning boshqa tarmoqlari, transport vositalari va shahrik.larshu kabilar uchun asbob-uskunalar ishlab chiqaradi). Metallurgiya, kimyo, neft kimyosi, yog‘ochsozlik, qog‘oz, yengil (to‘qimachilik, poyabzal, tikuvchilik) va oziq-sanoat markazlari – [[Vena]], [[Lins]], [[Grats]].

Avstriya mashinalar, asbob-uskuna, yog‘och materiallar, grafit, azotli o‘g‘itlar, metall buyumlar, elektr energiya va xalq isteʼmol mollarini chetga chiqaradi. Xom ashyo<ref>{{cite web|last=Ramsey |first=Jonathon |url=http://www.autoblog.com/2009/12/08/volkswagen-takes-49-9-percent-stake-in-porsche-ag/ |title=Volkswagen takes 49.9 percent stake in Porsche AG |publisher=Autoblog.com |accessdate=2011-07-24}}</ref> and the acquisition of [[Banca Comercială Română]] by [[Erste Group]] for 3.7 bil. EUR in 2005.<ref>[http://www.erstegroup.com/de/Download?chronicleId=0901481b80005991.pdf ]{{dead link|date=February 2012}}</ref>, yoqilg‘i, oziq-ovqat mahsulotlarini chetdan oladi. G‘arbiy Yevropa mamlakatlari orasida tashqi savdo muomalasining ko‘p qismi Germaniyaga to‘g‘ri keladi<ref>{{cite web|author=Mark |url=http://www.marksmarketanalysis.com/2010/11/austria-withholds-greek-bailout-funds.html |title=Mark's Market Analysis |publisher=Marksmarketanalysis.com |date=2010-11-16 |accessdate=2011-07-24| archiveurl= http://web.archive.org/web/20110714035955/http://www.marksmarketanalysis.com/2010/11/austria-withholds-greek-bailout-funds.html| archivedate= 14 July 2011 | deadurl= no}}</ref>. Xorijiy sayyoxlik ko‘pgina daromad keltiradi. Pul birligi – Avstriya shillingi<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=122&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=37&pr.y=14 |title=Austria|publisher=International Monetary Fund|accessdate=17 April 2012}}</ref>.

Avstriyada 7760077.600 dan ziyod o‘rinli kasalxonalar bor; barcha ixtisosliklardagi 28565 shifokor tibbiy yordam ko‘rsatadi. Shifokorlarni Vena, Grats va Insbruk unstitutlarining tibbiyot fakultetlari yetishtirib beradi. Xushman-zara Badenbay-Vin, Bad-Ishl, Bad-Shallerbax, Badgashtaynda turli kurortlar joylashgan<ref>[http://www.wienerzeitung.at/DesktopDefault.aspx?TabId=4536&alias=Dossiers&cob=448226 Schweinegrippe: 493 Erkrankte in Österreich] Wiener Zeitung {{ref-de}}</ref>

Avstriyada [[1966-yil]]dan umumiy 9 yillik taʼlimni joriy etish boshlangan. Avstriya maktablari va boshqa turdagi o‘rta o‘quv yurtlarida 1 mln. danmilliondan ortiq o‘quvchi, oliy o‘quv yurtlarida 205600205.600 talaba o‘qiydi, 14 ming o‘qituvchi ishlaydi. Eng yirik oliy o‘quv yurtlari: Vena, Grats, Zalsburg, Insbrukdagi unstitutlaruniversitetlar, Vena, Gratsdagi texnika unstitutlariuniversitetlari. Avstriya Fanlar akademiyasi mavjud. Kutubxonalari: Venadagi Milliy kutubxona, Fanlar Akademiyasi va Vena unstitutiuniversiteti kutubxonalari; muzeylari: Tasviriy sanʼat akademiyasining bisoti, Avstriya galereyasi, Badiiy-tarix muzeyi, Betxoven, Gaydn, Motsart, Shubert muzeylari va boshqalar.

Avstriyada bir qancha kundalik gazeta va boshqa davriy axborot nashrlari chiqadi. Eng mashhur nashrlari: „Viner saytung“ („Vena gazetasi“, [[1703-yil]]dan), „Virtshaft“ („Iqtisodiyot“, [[1945-yil]]dan), „Kurir“ („Dastyor“, [[1954-yil]]dan); asosiy jurnallari: „Esterrayhishe monatsxefte“ („Avstriya oynomasi“, 1945-yildan), „Zolidaritet“ („Birdamlik“). Axborot agentligi – Austriya presse agentur – [[aksiyadorlik jamiyati]], [[1946-yil]] tashkil etilgan. Radio va teleko‘rsatuv „Esterrayhisher Rundfunk“ („Avstriya radiosi va televideniyesi“) davlat tashkiloti tomonidan nazorat qilinadi. 399 radiostansiyasidan eshittirishlar olib boriladi. Teleko‘rsatuv 1956-yildan buyon ishlaydi.