Eron: различия между версиями
нет описания правки
Sf7 uz (обсуждение | вклад) м (1 revision imported: YevroOsiyo) |
Sf7 uz (обсуждение | вклад) Нет описания правки |
||
Строка 1:
{{Eron_info}}
'''Eron
Gʻarbdan [[Iroq]]ning ([[Kurdiston|Kurdiston viloyati]]), shimoli-sharqdan Sovet ittifoqiga kirgan [[Armaniston]]
Eron qadimiy qoʻlyozmalarga koʻra qariyb besh ming yillik boy tarixga ega. Ushbu mamlakat hududidagi ilk davlat — [[Elam]], eramizdan avvalgi 3-mingyillikda Eronning hozirgi [[Xuziston ustoni]] hududida vujudga kelgan.
== Davlat tuzumi ==
Строка 14:
<div class="tright" style="clear:none">
[[File:SEYYED ALI KHAMENEHEI - LEADER OF IRAN.jpg|thumb|right|100px|[[Eron Oliy Rahbari]] — [[Ali Xomanaiy]]]]</div>
Mamlakat konstitutsiyasiga koʻra, davlatning oliy rasmiy shaxsi — Eron Islom Respublikasi [[Eron Oliy Rahbari|Oliy Rahbaridir]]. Oliy Rahbar mamlakatning umumiy siyosatini va boshqa jabhalarini nazorat qiladi. Shuningdek, aynan Oliy Rahbar mamlakat qurolli kuchlarining bosh qoʻmondoni, harbiy razvedka rahbari. Oliy Rahbar mulozimlarni davlatning baʼzi yuqori lavozimlariga tayinlaydi va vazifasidan ozod qiladi. Bular: Oliy sudlar raislarini, politsiya rahbarini, barcha turdagi qurolli kuchlar qoʻmondonlarini, shunigdek 12 nafar Konstitutsiya qoʻriqchilari kengashidan 6 nafarini. Oliy Rahbar Ekspertlar kengashi tomonidan saylanadi va ushbu kengashga hisobot beradi. 1979-yilning 3-dekabridan 1989-yilning 3-iyunigacha Eron Oliy Rahbari [[Humayniy Ruhullo Musoviy|Ruhullo Humayniy]] edi. Uning vafotidan soʻng ushbu lavozimga oʻsha yilning 4-iyun kunidan [[Ali Xomanaiy]]
Mamlakatda ikkinchi rasmiy oliy shaxs — Eron
== Tabiati ==
== Iqlimi ==
== Aholisi ==
Строка 35 ⟶ 36 :
=== Milliy tarkibi ===
Eronda 30 dan ortiq millat vakillari yashaydi. Aholisining 75
=== Diniy tarkibi ===
Eron aholisi dindorlarining
== Tarixi ==
Eron hududida odamzod ilk paleolit davridan yashaydi. Eronliklar toʻgʻrisidagi dastlabki maʼlumotlar Ossuriya yozma yodgorliklarida keltirilgan. Miloddan avvalgi 834-yilda shoh Salmanasar IIIning sharqqa qilgan yurishini tavsiflovchi mixxat yozuvlarida qadimiy [[fors tili]]da soʻzlashuvchi xalqlar istiqomat qilgan Parsua mamlakati qayd etilgan. Miloddan avvalgi 3-ming yillik boshida Eronning janubi-gʻarbida dastlab shahardavlatlar, keyinroq [[Elam]] davlati paydo boʻldi. Miloddan avvalgi 2-ming yillik davomida Eron hududiga hind-eron tillarida soʻzlashuvchi hind-yevropa qabilalari kirib kela boshlagan.
Eronning hozirgi nomi oʻsha xalqlar
7-asrda Eronni arablar bosib oldi va u Arab xalifaligi tarkibiga kirdi. Eronda islom dini singdirilishi natijasida 10-asrga kelib aholining sezilarli qismi unga eʼtiqod qila boshladi. Aslida esa, koʻpgina hollarda aholi diniy davlat tomonidan terrorga uchramaslik uchun oʻzini musulmon deb atashgan. 9—10-asrlarda Eron hududida noibliklar vujudga keldi. 900 yilda Xuroson va butun Sharqiy Eron Somoniylar qoʻl ostiga oʻtdi, soʻng Sharqiy Eron Oʻrta Osiyoning bir qismi va hozirgi Afgʻoniston hududi bilan birgalikda Gʻaznaviylar davlati tarkibiga kirdi. 11-asrda Eronga turkiy qabila (oʻgʻuz)lar kirib keldi. Ulardan biri — saljuqiylar gʻaynaviylar qoʻshinini tormor qilib, Eronni va unga qoʻshni mamlakatlarni bosib oldi va Saljukiylar davlatini tuzdi. 12-asr boshlarida Saljuqiylar davlati parchalanib, qator sultonliklar paydo boʻldi. 12-asr oxirida Eron Xorazmshohlar davlatita qoʻshib olindi. 1220—56 yillarda Eronni moʻgʻullar bosib oldi va 14-asrning oʻrtalarigacha Hulokuiylar davlati tarkibida boʻldi. 14-asrning 30—80-yillarida Xurosonda moʻgʻul va mahalliy zodagonlar zulmiga qarshi Sarbadorlar qoʻzgʻolonlari, 1350 yil Mozandaron va Gilonda Saidlar harakati boʻlib oʻtdi, natijada sarbadorlar va saidlar davlati paydo boʻldi. 16-asr boshida Eronning barcha qismi Safaviylar qoʻliga oʻtdi. 1502 yil shia mazhabi davlat dini deb eʼlon qilindi. 17-asr, oxiri — 18-asr boshlarida mamlakatning turli qismlarida zodagonlarga qarshi gʻalayonlar, shuningdek, asoratga solingan afgʻon, turkman, kurd, ozarbayjon va boshqalar xalqlarning ozodlik harakatlari boshlanib ketdi. Afgʻon qabilalarining 1709—22 yillardagi qoʻzgʻolonlari natijasida 1722 yil ular Safaviylar poytaxti boʻlmish Isfahonni egalladilar. Afgʻon xonlarining hukmronligiga qarshi xalq harakati boshlanib ketdi. 1723 yil Eronning shimoli-gʻarbiy va markaziy viloyatlariga bostirib kirgan turklar quvib chiqarildi. Eron davlati Nodirshoh rahbarligida juda katta imperiyaga aylandi. 1747 yil fitna natijasida shoh oʻldiriddi va Eron davlati parchalanib ketdi. 18-asr oxirida zand va qojar xonlari oʻrtasida uzoq davom etgan kurashdan keyin Eronda Qojarlar sulolasi oʻrnatildi. 18-asr oxiridan Eron Yevropa mamlakatlarining mustamlakachilik obyektiga aylandi. 19-asrdagi Rossiya-Eron urushlari natijasida muqaddam Eron bosib olgan Kavkaz orti hududlari podsho Rossiyasiga qaytarildi. 19-asrning 50-yillari oʻrtalarida mamlakatda ijtimoiy ziddiyatlarning kuchayishi Bobiylar qoʻzgʻolonlari oʻz aksini topdi. 19 asr 60-yillari — 20-asr boshlarida Eron imperialistik davlatlar yarim mustamlakasiga aylandi.
da monarxiyaga qarshi inqilob natijasida shoh tuzumi agʻdarildi. Inqilobga surgundan qaytgan shialar yetakchisi oyatullo Humayniy (1964 yil mamlakatdan surgun qilingan) rahbarlik qildi. Muhammad Rizo Pahlaviy mamlakatdan chiqib ketishga majbur boʻldi. 1979 yil 1 apr.dan mamlakat rasmiy ravishda E. Islom Respublikasi deb nomlandi. 1979 yil oxirida E. bilan Iroq oʻrtasidagi munosabatlar keskinlashdi. E. bilan Iroq oʻrtasida Shatt ulArab daryosi boʻylab oʻtgan chegara xususidagi janjal qurolli toʻqnashuvga aylanib ketdi. 8 yil davom etgan bu mojaro ikki tomonni ham holdan toydirdi. Humayniy vafotidan soʻng (1989) hokimiyat tepasiga kelgan yangi hukumat bir qancha ijobiy islohotlarni amalga oshira boshladi, tashqi siyosatda E.ni xalqaro miqyosda yakkalanib qolish holatidan chiqarish yoʻlini belgiladi.▼
19-asr oxiridan zulm va ijtimoiy ziddiyatlarning kuchayishi 1905—11 yillardagi Eron inqilobining boshlanishiga zamin yaratdi. Natijada konstitutsiya eʼlon qilindi, parlament (majlis) chaqirildi. 1911 yil oxirida Eron inqilobi Angliya va chor Rossiyasi tomonidan bostirildi. Birinchi jahon urushi yillari (1914— 18)da Eron urushga kirgan davlatlarning harbiy harakatlari maydoniga aylandi. 1919 yil Eron Buyuk Britaniya tomonidan bosib olindi. Mamlakatda inglizlarga nisbatan ozodlik kurashi avj oldi. Eron Ozarbayjoni (1920), Gilon va Mozandaron (192021), Xuroson (1921)da kuchli milliy ozodlik harakatlari boʻlib oʻtdi. 1921 yil 21 fevralda oʻng kuchlar Rizoxon qoʻmondonligi ostida davlat toʻntarishini amalga oshirdilar. Said Ziyovuddin rahbarligidagi yangi hukumat (ushbu hukumat tarkibida Rizoxon harbiy vazir boʻlgan) demokratik harakat yoyilib ketmaslik choralarini koʻrdi va jamoat tazyiqi ostida 1919 yilgi Angliya—Eron bitimini bekor qildi. 1925 yil 12 dekabrda Taʼsis majlisi Rizoxonni Rizoshoh Pahlaviy nomi bilan Eron shohi deb eʼlon qildi. 1930-yillarning oʻrtalaridan Eron fashistlar Germaniyasi bilan aloqalarini kuchaytira boshladi. Ulugʻ Vatan urushi yillari (1941 yil avgustda) Eron hududiga sovet va ingliz qoʻshinlari kiritildi (1945 yil oxiri — 1946 yil mayda olib chiqib ketildi). 1941 yil 16 sentyabrda Rizoshoh taxtdan voz kechdi va uning oʻrniga oʻgʻli Muhammad Rizo Pahlaviy oʻtirdi. 1943 yil 9 sentyabrda Eron fashistlar Germaniyasiga qarshi urush eʼlon qildi, lekin harbiy harakatlarda qatnashmadi.
E. 1945 yildan BMT aʼzosi. OʻzR suverenitetini 1991 yil 25 dek.da tan olgan va 1992 yil 10 mayda diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami — 11 fevral — Islom inqilobi kuni (1979).▼
1945—46 yillar Eronda kuchli antiimperialistik va demokratik harakatlar avj oldi. Hukumat AQSH va Buyuk Britaniya yordamiga tayanib, bu harakatlarga chek qoʻydi. 1960-yillarning boshlarida mamlakatda ijtimoiy va ichki siyosiy vaziyat keskinlashdi. Shoh hukumati monarxiya tuzumi va harbiy qudratini mustahkamlash maqsadida islohotlar oʻtkazishga kirishdi (agrar islohotlar oʻtkazildi, maorif va sogʻliqni saqlash tizimini yaxshilashga oid ayrim tadbirlar amalga oshirildi).
Siyosiy partiya va tashkilotlari. E. Islom Respublikasi konstitutsiyasiga binoan, E.da islomga aloqasi boʻlmagan siyosiy partiya va tashkilotlar faoliyati man qilingan. Hozirgi kunda mamlakatning ichki siyosiy hayotida bir qator islom partiya va uyushmalari mavjud boʻlib, ular orasida eʼtiborga loyiq boʻlganlari Kurashayotgan ruhoniylar jamiyati, Islomiy Eron birdamlik partiyasi, Islomiy Eron hamjihatlik partiyasi, Taraqqiyotga xizmat qiluvchilar uyushmasi, Imom Humayniy siyosati tarafdorlari uyushmasidir.▼
▲
E. — neft sanoati rivojlangan agrar industrial mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligi 21,3 %, sanoat 32,7 % (jumladan, neft va gaz qazib olish 18,7 %)ni tashkil etadi.▼
▲
Sanoatida neft, gaz, koʻmir, xrom, qoʻrgʻoshinrux, mis, marganets va temir rudalari qazib olish katta ahamiyatga ega. Yiliga oʻrtacha 85 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi. Neftni qayta ishlash, neft kimyosi korxonalari bor. Qora va rangli metallurgiya, mashinasozlik va metallsozlik, oziqovqat, toʻqimachilik sanoati rivojlangan. Hunarmandchilik (gilam toʻqish, metall buyumlar tayyorlash) bilan ham shugʻullaniladi.▼
== Siyosiy partiya va tashkilotlari ==
Qishloq xoʻjaligi mamlakat iqtisodiyotining muhim tarmogʻi hisoblanadi. Qishloq xoʻjaligining yetakchi tarmogʻi — dehqonchilik. Asosiy oziq-ovqat ekini — bugʻdoy; shuningdek, arpa, sholi, dukkakli don ekinlar ekiladi. Bogʻdorchilik (oʻrik, shaftoli, anjir, pista, xurmo, behi, anor, sitrus mevalar, yongʻoq va boshqalar), tokchilik, sabzavotchilik va polizchilik bilan mamlakatning hamma qismida shugʻullaniladi. Paxta ekiladi, qand lavlagi, shakarqamish, tamaki yetishtiriladi, choy oʻstiriladi. Chorvachiligida qoʻy, echki, qoramol, eshak, tuya, ot, xachir boqiladi. Parrandachilik rivojlangan. Pillachilik bilan shugʻullaniladi. Fors qoʻltigʻi va Kaspiy dengizida baliq ovlanadi.▼
▲
== Iqtisodiyoti ==
▲
▲Sanoatida neft, gaz, koʻmir, xrom,
▲Qishloq xoʻjaligi mamlakat iqtisodiyotining muhim tarmogʻi hisoblanadi. Qishloq xoʻjaligining yetakchi tarmogʻi
Eronda xorijiy sayyohlik rivojlangan. 2001 yil Eronni 1402160 xorijiy sayyoh ziyorat qildi, xorijiy sayyohlikdan tushgan daromad 1,112 mlrd. AQSH dollarini tashkil etdi. Pul birligi — rial.
== Maʼmuriy-hududiy boʻlinishi ==
{{Eron xaritasi|float=right}}
=== Yirik shaharlari ===
Eron aholisining 70 % dan koʻprogʻi shaharlarda istiqomat qiladi. Baʼzi hisob-kitoblarga koʻra, ushbu koʻrsatkich 2030-yilga kelib 80 % dan oshib ketishi mumkin. Mamlakatda 2011-yilgi maʼlumotlarga koʻra, 1331 ta turli hajmdagi shaharlar mavjud. 1951-yilda, mamlakatda 201 ta shahar mavjud edi. Eronning sakkiz shahri millioner-shahar maqomiga ega, yaʼni ushbu 8 shaharda 1 milliondan oshiq kishi yashaydi<ref>[http://www.webcitation.org/query?url=http://world-gazetteer.com/wg.php?x=%26men=gcis%26lng=en%26des=wg%26srt=npan%26col=abcdefghinoq%26msz=1500%26pt=c%26va=%26srt=pnan&date=2010-01-10+15:19:25 WebCite query result]</ref>. Eronning poytaxti va eng yirik shahri — [[Tehron]]. Ushbu shaharning aholisi 2015-yilgi maʼlumotlarga koʻra, 8 846 782 kishini tashkil etadi<ref name="amar.org.ir">{{cite web|url=http://www.amar.org.ir/Portals/2/census-90/shahrestanha-jamiat-90.xlsx |script-title=fa:جمعیت و خانوار شهرستانهای کشور براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1390 |publisher=Statistical Center of Iran |language=Persian |accessdate=23 January 2015}}</ref>. Tehron aglomeratsiyasida esa 15 200 000 dan oshiq kishi istiqomat qiladi<ref name="amar.org.ir" />. Aynan Tehronda mamlakat sanoatining yarmidan koʻpi joylashgan.
Строка 68 ⟶ 78 :
<center>
<gallery>
Image:2011-09-28 16-22-41 Iran.jpg
Image:Mashhad entrance at the end of Nouroz holidays 08.jpg
Image:File-Naqsh-e Jahan Square 2.jpg
Image:Tabriz Aerial View.JPG
Image:Shiraz north east.JPG
Image:Qom masjed-e-hazrat-masumeh.jpg
Image:Ahvaz Bridge.jpg
Image:Darius I the Great's inscription.jpg
Image:Rayen Castle Kerman.jpg
</gallery>
</center>
YuNESKO tomonidan qayd etilgan dunyo sivilizatsiyasi merosiga oid 12 tarixiy yodgorlikning 3 tasi Eronda joylashgan.
== Transporti ==
Transport yoʻlining uz. 7,3 ming km. Ichki yuklarning asosiy qismi avtomobil transportida tashiladi. Avtomobil yoʻllarining uz. 167 ming km. Dengiz savdo floti tonnaji 8345 ming t dedveytni tashkil etadi. Fors qoʻltigʻidagi asosiy portlari: BandarAbbos, BandarHumayniy, Bushir, Xark, Obodon, BandarMohshahr; Kaspiy dengizida
== Tibbiy xizmati ==
== Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari ==
=== Boshlangʻich va oʻrta taʼlim ===
Eronda 5 yillik bepul majburiy boshlangʻich taʼlim joriy qilingan. Ikki bosqichdan iborat 7 yillik oʻrta maktab taʼlimi mavjud. Mamlakatda savodxonlik koʻrsatkichi 85,0
=== Oliy taʼlim va oliy oʻquv yurtlari, muzeylar ===
Oliy maʼlumotli kadrlar Tehron universiteti, Tehrondagi Eron milliy universiteti, Farobiy universiteti, [[Sheroz]], [[Mashhad]], [[Isfahon]], [[Tabriz]], [[Karaj]], [[Ahvoz]]dagi universitetlarda, Tehron politexnika instituti, Obodon neft instituti va boshqalarda tayyorlanadi. 2004-yil oliy oʻquv yurtlarida 1 million 673 ming 753 talaba oʻqidi va ushbu koʻrsatkichlar ham keskin oʻsmoqda. Institutlar Tehrondagi fan va maorif taraqqiyotini tadqiq etish va rivojlantirish instituti, Eron madaniyati tadqiqot markazi, Sanʼat va arxeologiya tarixi milliy markazida, shuningdek, Tehron, Mashhad, Tabriz, Sheroz, Isfahon, Ahvoz universitetlari va boshqa oliy oʻquv yurtlarida ham olib boriladi
Mamlakat yirik kutubxonalari: Tehrondahi Eron Milliy kutubxonasi (1935), Parlament kutubxonasi (1924), har bir universitet qoshidagi kutubxonalar. Madaniyat vazirligi tizimida 1.500dan oshiq kutubxona mavjud.
Eronda arxeologiya va etnografiya muzeyi, Guliston saroyi muzeyi, Milliy badiiy muzey, Gilamlar muzeyi va boshqa yirik va boy muzeylar mavjud.
=== Matbuot va OAV ===
Eronda matbuot va OAV yaxshi rivojlangan. Mamlakatdagi matbuot, televideniye, radio va boshqa OAV vositalari davlat nazoratida. Eronda besh yuzdan oshiq gazeta va jurnallar nashr etiladi. Asosiy va yirik gazetalari: «Abror» (1985-yildan chop etiladi), «Keyhon» (1942-yildan chop etiladi), «Risolat» ([[1985-yil]]dan chop etiladi), «Egʻtelot» ([[1925-yil]]dan chop etiladi), «Ettelote haftagi» ([[1941-yil]]dan chop etiladi). Islom Respublikasi axborot agentligi (IRNA), 1934 yil tashkil etilgan. „Eron Islom Respublikasi ovozi“ milliy radiosi 1971 yil tuzilgan.
== Adabiyoti ==
== Meʼmorligi ==
== Tasviriy sanʼati ==
Qurʼon matnlarini bezash sanʼati yuksak choʻqqilarga koʻtarildi.
== Musiqasi ==
Teatr sarchashmalari qadimiy marosimlardan boshlanadi. Baʼzi manbalarda qadimiy „bozigar“ (oʻrta asrlardagi masxarabozlar teatrini eslatadi) teatri toʻgʻrisidagi maʼlumotlar saqlanib qolgan.
== Kinosi ==
1920 yilda Tehronda birinchi kinoteatr ochildi. 1930 yil komediya janridagi ilk badiiy film yaratildi. 1934 yil dastlabki ovozli film suratga olindi. 1946 yil „Mitrafilm“ (1948 yildan „Forsfilm“) kinostudiyasi tashkil etildi. 1950-
Islom toʻntarishidan keyingi davrda kino sanʼati inqirozga uchradi. Filmlar ishlab chiqarish hajmi keskin kamaydi (yiliga 30 ta). Mamlakatda aksariyat kinostudiya va kinoteatrlar oʻz faoliyatini toʻxtatdi. 1980—81 yillar boryoʻgʻi 11 film yaratildi. 1980-yillar oxiriga kelib kinematografiya qayta tiklana boshladi. Davlat tomonidan koʻrsatilgan yordam hamda gʻarb filmlariga qoʻyilgan cheklashlar evaziga Eronda oʻziga xos milliy kino yaratildi va iqtidorli kinoartistlar yetishib chiqdi. 1990-yillarning oʻrtalarida Eron filmlari xalqaro miqyosga chiqdi. „Olcha taʼmi“, „Shamol bizni olib ketadi“ (ikkalasining rejissyor A. Kiyorustami), „Qandahor“ (rejissyor M. Maxmalbof), „Ota“, „Osmon bolalari“, „Jannat rangi“ (uchalasining rejissyor M. Majidiy) kabi filmlar Kann, Turin, Berlin va [[Moskva]] kino anjumanlarida eʼtiborli sovrinlar sohibi boʻldi. Bu filmlarda davrning ijtimoiy va madaniy muammolari, insonlar oʻrtasidagi munosabatlar, hayot falsafasi haqqoniy aks ettirildi.
== Oʻzbekiston — Eron munosabatlari ==
Строка 123 ⟶ 140 :
== Demografiyasi ==
Eron aholisi 70
<ref>سیری در تاریخ زبان و لهجه های تؤرکی ، دکتر جواد هیئت</ref>
<ref>ترکان و بررسی تاریخ زبان و هویت آنها در ایران ، حسن راشدی</ref>
<ref>Ahmet Caferoğlu, Türk Kavimleri, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1988, s. 64
<ref>فرهنگ جغرافیایی ملی ترکان ایران ، دکتر پناهیان</ref>
<ref>http://tarikhegomshodeh.site88.net/IranTurkleri.jpg</ref>
Строка 134 ⟶ 151 :
== Qoʻshimcha Maʼlumotlar ==
* [http://sayokhat.wordpress.com/ Sayoxat znachit puteshestvie]
{{Osiyo mamlakatlari}}
Строка 147 ⟶ 164 :
{{
|