Malta

	Malta Respublikasi; -{Repubblika ta' Malta}-
	Shior: Yoʻq
	Madhiya: L-Innu Malti
	Malta Xaritasi
Poytaxt	Valletta
Rasmiy til(lar)	Maltacha; Inglizcha
Hukumat	Parlamentlik Respublika
Maydon
• Butun	316 -{km²}- (208-)
• Suv (%)	0.001
Aholi
• 2002 roʻyxat	398,534 (174- oʻrin)
• Zichlik	1261 kishi/-{km²}-
YaIM (XQT)	2005- yil roʻyxati
• Butun	AQSh$7,568 mil. (147-)
• Jon boshiga	AQSh$18,990
Pul birligi	Maltese Lira (MTL)
Vaqt Mintaqasi	(-{UTC}-+1)
• Yoz (-{DST}-)	(-{UTC}-+2)
Qisqartma	-{MT}-
Internet domen	-{.mt}-
Telefon prefiksi	+356
	tahrir kuzat

Malta (Malta), Malta Respublikasi (Republika ta’Malta) — Oʻrta dengiz markaziy qismidagi Malta arxipelagi orollar guruhida joylashgan davlat. Orollarning yiriklari: Malta, Gotso va Komino. Maydoni 396 km². Aholisi 394 ming kishi (2001). Poytaxti — Valletta shahri

Davlat tuzumi[править | править код]

M. — Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiruvchi respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1964 yilda qabul qilingan; unga 1974, 1987 yillarda tuzatish va oʻzgartirishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident (1999 yil 4 apr. dan Gvido de Marko); u parlament tomonidan 5 yil muddatga saylanadi. Qo-nun chiqaruvchi hokimiyatni Vakillar palatasi (bir palatali parlament), ijroiya hokimiyatni hukumat amalga oshiradi. Bosh vazirni prezident tayinlaydi.

Tabiati[править | править код]

Malta o.ningjan. vajan.gʻarbiy qirgʻoklari tik, koʻp gor bor, shim. va shim.-sharqiy qirgʻoqlari past va qulay gavanlardir. Orollar, asosan, ohaktoshlar, gil tuproqlardan tashkil topgan. Platolar kup. Iklimi — Oʻrta dengiz iqlimi. Yozi issiq, quruq; qishi iliq, yomgʻirli. Fev.ning oʻrtacha temperaturasi 12°, avg .niki 25°. Oʻrtacha yillik yogʻin 530 mm ga yaqin. Oqar suvlari kam.

Aholisining 98% ga yaqini maltiylar; inglizlar va italyanlar ham yashaydi. Katolik dinihukmron. Rasmiy til — malta va ingliz tillari. Aholining 85% shaharlarda yashaydi. Yirik shaqarlari: Valletta, Birkirkara, Hamrun, Rabot, Viktoriya.

Tarixi[править | править код]

M. hududida odamlar miloddan avvalgi 4ming yillikdan yashay boshlagan. Orol miloddan avvalgi 13-asrdan finikiylar, karfagenlar, rimliklar, milodiy 395— 870 yillarda Vizantiya, 870—1091 yillarda arablar koʻl ostida boʻlgan. 1091 yilda M. normannlar tomonidan bosib olindi, keyinroq Sitsiliyaga birlashtirildi. 1530 yil M.da ioannitlar (diniy ritsarlik) ordeni qaror topdi va u Malta ordeni deb ham atala boshladi. 1800 yil M.ni Buyuk Britaniya bosib olib, mustamlaka deb eʼlon qildi. 1869 yil Suvaysh kanali ochilganidan keyin orolning strategik ahamiyati oshdi va u Buyuk Britaniyaning Oʻrta dengizdagi qudratli harbiy dengiz bazasiga aylandi. 1jahon urushidan keyin xalq, ozodlik harakatining oʻsishi natijasida 1921 yil Buyuk Britaniya M.ga oʻzini oʻzi boshqarish maqomini berishga majbur boʻldi, biroq 1930 yil u M.ni bu huquqdan yana maxrum etdi. 2-jahon urushidan keyin milliy ozodlik harakati kuchaydi. 1947 yilgi konstitutsiyaga muvofiq oʻzini oʻzi boshqarish huquqi qayta tiklandi. 1964 yil 21 sentabrda M. Hamdoʻstlik doirasida mustaqillikka erishdi. 1974 yildan respublika. 1979 yil M.da oxirgi ingliz harbiy dengiz bazasi tugatildi. 1987 yil konstitutsiyaga mamlakatning harbiy ittifoqlarga qoʻshilishini taqiqlovchi band kiritilgan. M. 1964 yildan BMT aʼzosi. OʻzR bilan diplomatiya munosabatini 1993 yil 25 fevralda oʻrnatdi. Milliy bayramlari: 31 mart — Ozodlik kuni (1979), 21 sentabr — Mustaqillik kuni (1964), 13 dek. — Respublika kuni (1974).

Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari[править | править код]

Millatchi partiya, 1980 yilda tashkil etilgan. M. leyboristlar partiyasi, 1920 yilda tuzilgan; M. kommunistik partiyasi, 1969 yilda asos solingan; M. demokratik partiyasi, 1985 yilda tashkil etilgan; Demokratik alternativa partiyasi, 1989 yilda tuzilgan. Umumiy ishchilar ittifoqi kasaba uyushmasi, 1943 yilda tashkil etilgan; M. kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, 1958 yilda tuzilgan.

Xoʻjaligining asosiy tarmoqlari — tranzit yuk tashish operatsiyalari va xorijiy sayyoxlarga xizmat koʻrsatish (yiliga 1 mln.dan ortiq xorijiy sayyoh kelib-ketadi). Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi — 26,5%, qishloq xoʻjaligi ulushi — 3,3%. Sanoatning yetakchi tarmoqlari — toʻqimachilik, tikuvchilik, poyabzal sanoati bilan birga mashinasozlik, kimyo va elektron sanoati ham rivojlangan. Kemasozlik va kema taʼmirlash korxonalari bor. Yiliga 1190 mln. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Oziq-ovqat, koʻn-poyabzal, keramika, kimyo korxonalari barpo etilgan. Osh tuzi va imoratbop tosh qazib olinadi. Qishloq xoʻjaligida dehqonchilik yetakchi oʻrinda. Subtropik mevachilik va tokchilik, gulchilik birmuncha rivojlangan; bugʻdoy, arpa, joʻxori, kartoshka, sabzavot va paxta yetishtiriladi. Qoʻy, echki, choʻchqa, qoramol, eshak, xachir, yilqi, parranda va kuyon bokiladi.

Vallettada dengiz porti va xalqaro aeroport bor. Chetga toʻqimachilik mahsulotlari, vino, sabzavot, gul va boshqa chiqaradi. Chetdan oziq-ovqat, yoqilgʻi, kimyo mahsulotlari keltiradi. Tashqi savdodagi asosiy mijozlari: Germaniya, Buyuk Britaniya, Italiya. Pul birligi — Malta lirasi.

Maorifi, madaniy-maʼrifiy muassasalari. Maorif sohasi inglizcha tizim asosida tarkib topgan. Kichkintoylar uchun 2 yillik maktab va haqiqiy 6 yillik boshlangʻich maktabdan iborat boshlangʻich taʼlim va 7 yillik oʻrta taʼlim joriy etilgan. Davlatga qarashli bepul maktablardan tashkari, xususiy maktablar ham bor. 6 yoshdan 16 yoshgacha oʻqish majburiy. Valletgada M. qirollik unti (1592) mavjud. Bir qancha ilmiy jamiyatlar bor. Vallettada Milliy kutubxona, M. qirollik unti ku-tubxonasi, Gotso o.da ommaviy kutubxona, M. Milliy muzeyi, rasmlar galereyasi mavjud.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. M.da nashr etiladigan yirik gaz.lar: "Malta gavernment gazett" ("Malta hukumat gazetasi", ingliz va malta tillarida chiqadigan gaz., 1813 yildan), "Orizont" ("Ufq", malta tilida chiqadigan kundalik gaz., 1962 yildan), "Alternativa" ("Muqobil", malta tilida chiqadigan gaz., 1989 yildan), "Tayme" ("Vaqt", ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1935 yildan), "Mument" ("Harakat", malta tilida chiqadigan haftalik, 1972 yildan), "Sandi tayme" ("Yakshanba vak,ti", ingliz tilida har yakshanbada chiqadigan gaz., 1922 yildan), "Torcha" ("Mashʼal", malta tilida chiqadigan gaz., 1944 yildan). "Malta Brodkasting Osoriti" (MVA) telekoʻrsatuv va radioeshittirish xizmati 1961 yilda tashkil etilgan.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati[править | править код]

Malta va Gotso o.larida neolit davriga oid toshdan qurilgan noyob insho-otlar (Xal-Tarshin, Mnaydra va boshqalar) saqlanib qolgan. 16—18-asrlarda isteh-kom inshootlari barpo etilgan, M.ning yangi poytaxti — Valletta shahri qurila boshlagan, Mdina shahri uygʻonish va barokko meʼmorligi ruhida qayta qurilgan. Bu davrda jamoat binolari, cherkovlar, kayerlar barpo etilgan. 19-asr va 20-asr 1-yarmi imoratlari orasida Mostada barpo etilgan doyra shaklidagi gumbazli cherkov, Vallettadagi opera teatri, Gotso o.dagi Ta-Pinu bazilikasi alohida ajralib turadi.

M. hududidan neolit davriga oid sopol idishlar, tosh va terrakotadan yasalgan haykalchalar va h.k.lar topilgan. 17-asrda barokko va klassitsizm uslubida ishlaydigan mahalliy meʼmorlar va haykaltaroshlar yetishib chikdi (meʼmorlar J. Kassar, L. Gafa, S. Ittar, D. Gronye de Vasse, xaykaltarosh M. Gafa va boshqalar). MALTA — yuqori paleolit davri manzilgohi. Irkutsk shahridan 85 km gʻarbda, Malta qishlogʻi yaqinidagi Belaya daryosi sohilida joylashgan. 1928 yil M. M. Gerasimov topib, 1959 yilgacha oʻrgangan. Bir paytda mavjud boʻlgan turli xildagi yengil koʻchma turar joylar (chum, yertoʻla, yarim yertoʻla) ochilgan. M.liklar bugʻu, mamont, junli nosoroglarni ovlashgan. M.dan suyakdan ishlangan 20 ga yakin ayol maʼbudalari haykalchasi, uchib ketayotgan qushlar surati solingan hayvon suyagi parchalari, juda kup tosh va suyak qurollar (pichoq, igna, paykon) hamda 3—4 yoshli bola skeleti topilgan. Skelet atrofiga qizil oxra sepilgan. Qabr usti 3 ta tot taxta bilan berkitilgan. Qabrdan zebziynat buyumlari, suyakdan ishlangan qush haykalchalar, nayza, sanchqi va boshqa ashyolar topilgan. Ushbu yod-gorlik ibtidoiy jamiyatning matriarxat davriga oid boʻlib, oʻsha davr hayoti haqida tasavvur beradi.