Slovakiya

Slovak Respublikasi -{Slovenská republika}-
Bayroq Gerb
Shior: Y'o`q
Madhiya: Nad Tatrou sa blýska
Slovakiya Xaritasi
Poytaxt	Bratislava
Rasmiy til(lar)	Slovakcha
Hukumat	Parlamentlik Respublika
•  Prezident   Andrej Kiska  •  Bosh Vazir   Robert Fico
Mustaqillik   Chexoslovakiya bo`linishida  •  Sana   1 yanvar 1993
Maydon
• Butun	48,845 -{km²}- (130-)
• Suv (%)	ahamiyatsiz
Aholi
• 2002 roʻyxat	5,431,363 (110- oʻrin)
• Zichlik	111 kishi/-{km²}-
YaIM (XQT)	2005- yil roʻyxati
• Butun	AQSh$85,560 mil. (60-)
• Jon boshiga	AQSh$15,753
Pul birligi	euro (€)
Vaqt Mintaqasi	(-{UTC}-+1)
• Yoz (-{DST}-)	(-{UTC}-+2)
Qisqartma	-{LO}-
Internet domen	-{.sk}-
Telefon prefiksi	+421

Slovakiya (Slovensko), Slovak Respublikasi (Slovenská republika) — Markaziy Yevropada joylashgan davlat. Maydoni 49 ming km². Aholisi 5,41 mln. kishi (2012). Maʼmuriy jihatdan 8 oʻlkaga boʻlinadi. Poytaxti — Bratislava sh.

Davlat tuzumi

S. — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1992 y. 1 sent.da qabul qilingan (1999 y. tuzatishlar kiritilgan). Davlat boshligʻi — prezident (2014 yildan Andrej Kiska), u umumiy teng va toʻgʻri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yoʻli bilan 5 y. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni bir palatali parlament — Milliy kengash, ijrochi hokimiyatni hukumat amalga oshiradi.

Tabiati

S. —togʻli mamlakat. Hududining aksariyat qismi Gʻarbiy Karpat togʻlari doirasida (Slovakiya Rudali togʻlari va boshqalar) joylashgan. Lisets shahridagi Zlati Vrx bazaltli tepaligi tabiat yodgorligidir. GerlaxovskiShtit togʻi (2655 m) — Gʻarbiy Karpat togʻlarining eng baland nuqtasi. Jan. ni Oʻrta Dunay tekisligining bir kismi egallagan. S.da qoʻngʻir kumir, temir, marganets, polimetall rudalari, surma, magnezit konlari bor. Iklimi moʻʼtadil, kontinental. Tekisliklarda oʻrtacha tra yanvarda —G dan —4°, Karpat togʻida —10° gacha, iyulda 19— 2G, togʻlarda 4° gacha. Yillik yogʻin tekisliklarda 450–700 mm, togʻlarda 2100 mm gacha. S. daryolari (Dunay va uning irmoklari, Morava, Vag , Gron va boshqalar) gidroenergiyaning muxim manbalaridir. S. togʻlari oʻrmonlar bilan krplangan (mamlakat hududining 1/3 kismi). Jan. qiyaliklarda keng bargli va aralash, shim. qiyaliklarda igna bargli daraxtlar oʻsadi. Tekisliklarda dehqonchilik qilinadi. Hayvonlardan qoʻngʻir ayiq, boʻri, silovsin, toʻngʻiz, quyon, olmaxon, tipratikan, turli qushlar bor, dare va koʻllarda baliq koʻp.

Aholisining koʻpchiligi — slovaklar (87%), shuningdek venger, chex, ukrain va boshqa ham yashaydi. Shahar aholisi 56,8%. Rasmiy til — slovak tili. Dindorlarning aksariyati — xristian (katolik)lar. Yirik shaharlari: Bratislava, Koshitse, Preshov.

Tarixi

S. hududida paleolit davrida manzilgoxlar boʻlganligi maʼlum. Mil. 3—4-a.larda slavyanlar koʻchib kelgan va 1ming yillik oʻrtalarida yetakchi etnik guruh boʻlib qolgan. 7-a.da S ilk slavyan Samo davlati tarkibiga, 9—10a.larda Buyuk Moraviya davlati tarkibiga kirgan. 11-a. oʻrtalarida S.ni vengerlar bosib olib, chexmorava va slovak qabilalari asosida yagona elat hosil boʻlish jarayoniga xalaqit berdilar. 13—14-a.larda S. nemislar kuliga oʻtdi. 16-a. oʻrtalarida Sningjan.ni turklar bosib oldi, qolgan xududi 17-a. oxirida Gabsburglar monarxiyasi tarkibiga kiritildi. 1718-a. boshlarida S.da bir necha bor dehqonlar qoʻzgʻoloni (1618, 163132, 1648, 1660, 1711), hunarmand va shahar yoʻqsillarining norozilik chiqishlari (1606, 1609, 1626, 1632, 1640) boʻldi. S. dehqonlari Rakotsi Ferens harakatida (1703—11) qatnashdilar. 1848—49 y. Avstriya inqilobi vaqtida S. milliy harakati arboblari demokratik oʻzgarishlarni amalga oshirishni, slovak xalqining milliy teng huquqliligini talab qilib chiqdilar, ammo Vengriya hukumati bu talabni rad qildi. Avstriya-Vengriya davlati tashkil topishi (1867) bilan Vengriya tarkibida qoldi. 1-jahon urushi yillarida S.da chet el hukmronligiga qarshi milliy ozodlik kurashi kuchaydi. 1919 y. 16 iyunda Preshovda Slovak Sovet respublikasi eʼlon qilindi, biroq 7 iyulda intervensiyachi qoʻshinlar tomonidan tormor etildi. Avstriya-Vengriya barbod boʻlgach, S. 1919 y. 30 okt.da Chexiya va Slovakiyaning yagona davlatga birlashuvi natijasida 1918 y. tashkil topgan Chexoslovakiya davlati tarkibiga kirdi. 1938 y. Myunxen bitimita koʻra, S.ning jan. tumanlari Chexoslovakiyadan Vengriyaga olib berildi, qolgan hududda 1939 y. slovak fashistlari Germaniya panohidagi "mustaqil" S davlati tashkil etilganini eʼlon qildilar. Shu yildan S.da Qarshilik koʻrsatish harakati avj oldi. 1944 y.gi S. milliy qoʻzgʻoloni S.ning 2/3 qismigayoyildi. 1945 y. mayda S. butunlay ozod qilindi. Slovak va chex yerlari Chexoslovak respublikasi doirasida qayta birlashtirildi. S. 1948 y. 9 maydan Chexoslovak Xalq Demokratik Respublikasi, 1960 y. 11 iyuldan Chexoslovak Sotsialistik Respublikasi, 1990 y. 29 martdan Chexoslovak Federativ Respublikasi, 1990 y. 20 apr.dan 1992 y. 31 dek.gacha Chex va Slovak Federativ Respublikasi tarkibida boʻldi. 1992 y. 17 iyundagi Deklaratsiyada respublika suvereniteti eʼlon qilindi. S. — 1993 yildan BMT aʼzosi. 1992 y. 24 yanvarda OʻzR suverenitetini tan olgan va 1993 i. 1 yanvar dan diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayramlari — 29 avg . — Slovakiya milliy qoʻzgʻoloni kuni (1944), 1 sent. — Konstitutsiya kuni (1992).

Asosiy siyosiy partiyalari, kasaba uyushma tashkilotlari. Demokratik S. uchun harakat — Xalq partiyasi, 1991 yilda asos solingan; S. demokratik ittifoqi, 1995 y. tuzilgan; S. dehqonlar partiyasi, 1990 y. tashkil etilgan; S. ishchilari birlashmasi, siyosiy partiya sifatida 1994 y. roʻyxatga olingan; Soʻl demokratlar partiyasi, 1991 y. tuzilgan; S. milliy partiyasi, 1989 y. asos solingan; Venger xristian demokratik harakati, 1990 i. tashkil etilgan; S. xristiandemokratik ittifoqi partiyasi, 2000 y. roʻyxatga olingan. S. Respublikasi kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, 1990 y. asos solingan.

Xoʻjaligi

S. — industrialagrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 33,4%, qishloq xoʻjaligining ulushi 4,8%, xizmat koʻrsatish sohasining ulushi 61,8%.

Sanoatida, asosan, mahalliy mineral xom ashyo (qungʻir kumir, lignit, temir ruda) negizida konchilik va metallurgiya sanoati rivojlangan. Choʻyan, poʻlat va prokatning koʻp qismi Koshitsedagi metallurgiya k-tida, alyuminiy (chetdan keltirilgan boksitdan) JyarnadGronomda, mis Krompaxida ishlab chiqariladi. Mashinasozlik sanoati rivojlangan: radiopriyemnik, televizor, sovitkich, mototsikl, kema, podshipnik, yuk vagonlari, stanok, elektrotexnika uskunalari va boshqa ishlab chikariladi. Kime va neft kimyosi sanoati (neft mahsulotlari, mineral oʻgʻit, plastmassa, sintetik tola va boshqalar) chetdan olingan neft va gaz asosida ishlaydi. Yirik oʻrmon, yogʻochsozlik, qurilish materiallari sanoati barpo etilgan. Toʻqimachilik, koʻnpoyabzal, oziq-ovqat korxonalari bor. Asosiy sanoat markazlari — Bratislava va Koshitse. Yiliga oʻrtacha 24,7 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Uning koʻpchilik qismini GESlar beradi, YaslovskaBogunitseda AES bor.

Qishloq xoʻjaligi ning asosiy tarmogʻi — deqqonchilik. Bugʻdoy, makkajoʻxori, arpa, qand lavlagi, moyli ekinlar va boshqa ekiladi. Bogʻdorchilik va tokchilik rivojlangan. Goʻshtsut, goʻshtjun chorvachiligiga asosiy eʼtibor beriladi (choʻchqa, quy, qoramol, parranda boqiladi).

Transport yoʻli uzunligi 3,7 ming km, avtomobil yoʻllari uz. 17,9 ming km. Dunayda kema qatnaydi. Daryo portlari: Bratislava, Komarno. Chetga mashina va uskuna, neftni qayta ishlash, kimyo va yogʻochsozlik, qishloq xoʻjaligi mahsulotlari va boshqa sotadi. Chetdan neft va tabiiy gaz, oziq-ovqat, mashina va uskunalar oladi. Chexiya, Germaniya, Rossiya va boshqa bilan savdo qiladi. Pul birligi — Slovakiya kronasi.

Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari

Maorifi boshlangʻich va oʻrta maktab taʼlimidan iborat. 614 yoshdagi bolalar uchun majburiy taʼlim joriy etilgan. Kasb taʼlimi oʻrta hunartexnika maktablarida beriladi. 14 oliy oʻquv yurti bor. Yiriklari: Bratislava universiteti, Slovakiya oliy texnika maktabi, Oliy iqtisodiy maktab, konservatoriya — hammasi Bratislavada; P. Shafarik nomidagi universitet, Oliy veterinariya maktabi, Oliy texnika maktabi — Koshitseda; Oliy transport maktabi — Jilinda va boshqa Asosiy ilmiy muassasasi — Slovakiya FA. Bratislavada Virusologiya instituti, payvandlash va ped. ilmiytadqiqot intlari va boshqa, Jilinda gidrologiya i.t. markazi va geol. mahkamasi, Martinda S. matitsasi (madaniy-maʼrifiy markazi) bor. Yirik kutubxonalari: S. matitsasi kutubxonasi (1863), Bratislavadagi universitet kutubxonasi (1919), Koshitsedagi Davlat ilmiy kutubxonasi (1657) va boshqa Asosiy muzeylari: Bratislava va Martindagi S. milliy muzeylari, Koshitsedagi Sharqiy S. muzeyi, BanskaBistritsadagi S. milliy qoʻzgʻoloni muzeyi va boshqa

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Asosiy gaz. va jur.lari: "Pravda" ("Haqiqat", slovak tilida chiqadigan mustaqil kundalik gaz., 1920 yildan), "Glas lyudu" ("Xatq ovozi", slovak tilida chiqadigan kundalik gaz., 1954 yildan), "Narodna obroda" ("Milliy tiklanish", slovak tilida chiqadigan kundalik gaz., 1990 yildan), "Rolnitske novini" ("Dehqonlar gazetasi", slovak tilida chikadigan kundalik gaz., 1946 yildan), "Smena" ("Oʻrinbosar", slovak tilida chiqadigan kundalik yoshlar gaz., 1948 yildan), "Uy so" ("Yangi soʻz", venger tilida chiqadigan kundalik gaz., 1948 yildan), "Beseda" ("Gurung", slovak tilida chiqadigan haftanoma, 1990 yildan), "Vecher" ("Oqshom", slovak tilida chiqadigan kechki gaz., 1990 yildan). S. Respublikasi telegraf agentligi, axborot mahkamasi, 1992 y. tuzilgan. S. radiosi 1926 yildan, televideniyesi 1956 yildan ishlaydi.

Adabiyoti

S. yozuvining paydo boʻlishi akauka Kirill va Mefodiylarning Buyuk Moraviya davlati hududidagi faoliyati bilan bogliq (9-a.ning 2-yarmi). Qad. adabiyot insonparvarlik va ozodlik ruxi bilan sugʻorilgan. 17— 18-a.lardaYa. Vavrinets, M. Rakovskiy, Sh. Pilarik va G. Gavlovich kabi yozuvchilar ijod qildi. Milliy uygʻonish boshlanishi bilan Maʼrifatparvarlik adabiyoti rivojlandi (18-a. oxiri — 19-a. boshlari). Yozuvchi Y. Bayza, Yu. Fandli, filolog A. Bernolak bu davrning tanikli vakillaridir. B. Tablits va Ya. Golliy sheʼriyatida, Ya. Xalulka dramaturgiyasida, P. Y. Shafarik va Ya. Kollar adabiyilmiy faoliyatida slavyanlar birligi ifodalangan. 19-a. 40—70y.larida milliy ozodlik harakatining gʻoyaviy rahbari L. Shtur boshliq inqilobiy romantiklarning ijodida vatanparvarlik gʻoyalari folklor anʼanalari usulida targʻib qilindi. Y. Zaborskiy nasri va dramaturgiyasida, P. Gvezdoslav, S. Vayanskiy, M. Kukuchin nazmi va nasrida realizm uslubi qiyomiga yetkazildi. 20-a. boshlarida slovak moderni deb atalgan adabiy guruh (I. Krasko, V. Roy, I. Gall) shakllanib, realizm, modernizm, simvolizm ijodiy prinsiplarini umumlashtirdi. F. Kral, L. Ondreyov, Ya. Yesenskiy nasri, Ya. Ponichan nazmi tanqidiy realizmning yuksak namunalaridir. 2-jahon urushidan keyin xalqning fashizmga qarshi kurashi tarixi va yangi hayot qurilishi muammolari adabiyotning yetakchi mavzui boʻldi. F. Gechko, R. Yashik, A. Bednar, K. Lazareva, V. Minach romanlari, A. Plavka, P. Gorov, V. Migalik, Ya. Kostra sheʼrlari 20-a.ning 2-yarmidagi eng mashhur asarlardir.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati

S. hududida Qad. Rim imoratlarining krldiklari saqlanib qolgan. Diniy inshootlar va roman uslubidagi qasrlar (Nitradagi 1200 yilga oid avliyo Emeram bazilikasi, 12-a.ga oid Skalitsadagi 2 yarusli kapellarotonda, 1228 yilga oid Dyakovsa, 12-a.ga oid Drajovsa cherkovlari, 12-a.ga oid Oravskiy qasri va boshqalar) slovak meʼmorligining dastlabki obidalaridir. 14— 15-a.larda gotika uslubi urf boʻldi (Koshitsedagi kafedral sobor, 1382— 1499; Bratislavadagi soborlar, 14—15-a.lar va boshqalar). 16-a.da Uygʻonish davri meʼmorligi tarkala boshladi (BanskaBistritsadagi ratusha, 1510; Preshov, Levoch, Bardeyov va boshqa joylardagi uyjoy binolari). 17—18-a.larda barokko uslubi, ayniqsa, sezilarli iz krldirdi. Bratislavadagi Troitsa cherkovi (1717—35), ilk klassitsizm nishonalari boʻlgan Bosh saroy (1778—81, meʼmor M. Gefele), Koshitsedagi ratusha (1756) shu jumlaga kiradi. 18-a. oxiri va 19-a. boshlarida zamindorlarning hovlijoylari, shahar va qishloqlar qurilishida klassitsizm, 19-a. oxiri va 20-a. boshlarida modern uslubi ustun boʻldi. Turar joylar va cherkovlar yogʻoch, tosh va pishik, gʻishtdan qurildi. 20-a.ning 2-yarmi qurilishida zamonaviy materiallardan foydalanildi (Bratislavadagi Oliy texnika maktabi binosi, Dunay ustidagi koʻprik, "Kiyev" mehmonxonasi va boshqalar).

S. hududida ibtidoiy sanʼat yodgorliklari (paleolit davriga xos ayollar haykalchalari, neolit sopoli, frakiy, skif, kelt, qad. slavyan va boshqa qabilalardan qolgan buyumlar) saqlangan. 4-a.ga oid qabrlardan jez anjomlar, oltin va kumush buyumlar topilgan. 14—15-a.lar rang-tasvir asarlari (SpishskaKapituldagi avliyo Martin cherkovi, 1317) diqqatga sazovor. 16-a. boshlarida Uygʻonish davri, 17-a.da barokko sanʼati rivojlandi. 19—20-a.larda Y. Chausig , K. Libay, V. Klimkovich, Y. Ganula, L. Chordak, F. Uprka, M. Benka, O. Dubay kabi rassom va haykaltaroshlar ijod qildilar. Zamonaviy tasviriy sanʼat ustalari orasida V. Glubuchek, Ya. Kulix, Y. Kuzma, Ya. Yanoshka va boshqalarlarni koʻrsatish mumkin.

Musiqasi

S. xalq musiqa ijodiyoti janrlarga boy. Ular orasida epik, sevgi, diniy va marosim qoʻshiqlari, balladalari uchraydi. Koʻshiqlar bir ovozli, 4 va 5 tovushkatorli diatonikaga asoslangan. Frishka va odzemok raqslari mashhur. Cholgʻu asboblari — fuyara, choʻpon naylari, gayda va boshqa 9—10-a.larda professional musikaning ilk shakllari (cherkov aytimlari),15-a.dan koʻp ovozli musiqa paydo boʻldi. Milliy kompozitorlik maktabining asoschisi Ya.L. Bella "Takdir va ideal" simfonik poemasi (1878), "Temirchi Viland" operasi (1890)ni yaratdi. 20-a. boshlarida turli opera va xor jamoalari tuzildi. 1919 y. tashkil etilgan musika maktabi 1928 y. Musiqa va drama akademiyasiga, 1941 y. konservatoriyaga aylantirildi. Bratislavada slovak kamer orkestri (1960), Oliy nafis sanʼat maktabi (1949) tashkil topdi. Kompozitorlar E. Suxon, A. Moyzes, dirijyorlar L.Slovak, L. Rayter, pianinochilar M. Karin, K Gavlikova, P. Toperser, skripkachilar A. Moji, T. Gashparek, xonandalar Yu. Martvon, E. Kitnarova, G. Benyachkova mashhur.

Teatri

12-a.da yokulyator deb ataladigan xalq akterlari tomoshalar koʻrsatishgan. 15—16-a.larda Brezno, BanskaShtyavnitsa va boshqa joylarda maktab dramasi paydo boʻldi. 17—18-a.larda xalq teatri tashkil topib, unda diniy mavzudagi pyesalar qoʻyildi. S.da professional teatr sanʼatining vujudga kelishida havaskorlik toʻgaraklari muhim rol oʻynadi. 19-a.ning 1-yarmida havaskorlarning drama toʻgaralari tuzila boshladi, ular U. Shekspir, F. Shiller, N. Gogol asarlarini sahnalashtirdi. 1890 y. Martinda qurilgan Milliy uy sahnasida mahalliy mualliflardan Ya. Xalupka, Ya. Palarik, P. Gvezdoslav, Y. Tayovskiy pyesalari qoʻyildi. 1920 y. Bratislavada birinchi slovak professional teatri barpo etildi. 20-a.ning 2-yarmida Bratislava, Jilin, Koshitse, BanskaBistritsa, Preshovda yangi teatrlar ishlay boshladi. Y. Budskiy, I. Lihard, T. Rakovskiy kabi rej.lar, M. Kralovichova, K. Maxata, Yu. Pantik, M. Gregor kabi aktyorlar mashhur. Teatr kadrlari Bratislavadagi Oliy teatr maktabida tayyorlanadi.

Oʻzbekiston — Slovakiya munosabatlari

Asosiy maqola: Oʻzbekiston — Slovakiya munosabatlari.

Slovakiya (Slovak Respublikasi) poytaxti — Bratislava shahri. BMT aʼzosi

Havolalar

• The Slovak Republic Government Office