Xitoy: различия между версиями
м
Text replacement - "{{OʻzME}}" to "{{ЎзМЭ}}"
Sf7 uz (обсуждение | вклад) мНет описания правки |
Sf7 uz (обсуждение | вклад) м (Text replacement - "{{OʻzME}}" to "{{ЎзМЭ}}") |
||
(не показаны 4 промежуточные версии этого же участника) | |||
Строка 1:
{{Maʼnolari|Xitoy}}
{{adashtirmang|Xitoy Xalq Respublikasi||Xitoy Respublikasi}}
{{Davlat_info
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| havolalar = <div class=noprint style=float:right> ''[http://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Template:Xitoy_info&action=edit tahrir] [http://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Template:Xitoy_info&action=watch kuzat]''</div>
}}
'''Xitoy''', ({{lang-ru|Кита́й}}; кит. – Чжунго), '''Xitoy Xalq Respublikasi''' (XXR; {{Lang-zh|中华人民共和国}}; кит. – Чжунхуа жэньминь гунхэго)) — dunyoda aholisi eng koʻp boʻlgan, Sharqiy va Markaziy Osiyoda joylashgan davlat. Maydoni jihatidan ham eng yirik davlatlardan biri ([[Rossiya]] va [[Kanada]]dan keyin 3 oʻrinda turadi). Sharqda Tinch okeanining Sariq, Sharqiy Xitoy va Janubiy Xitoy dengizlari bilan oʻralgan. Maydoni 9,6 million km². Aholisi 1 milliard 300 million kishidan koʻp (2009). Poytaxti — [[Pekin]] shahri. Rasmiy tili - [[xitoy tili]]. Maʼmuriy jihatdan 23 provinsiya, 5 avtonom rayon, markazga boʻysinuvchi 4 shahar (Pekin, [[Shanxay]], Tyendzin, Chunsin) va 2 osobiy administrativ rayonga boʻlinadi.
Xitoy BMT (1945), XVF (1945), XRRB (1945), OTII (1991), XST (2001), ShHT (2001) a'zosi.
== Davlat tuzumi ==
== Tabiati ==
Markaziy Osiyo tekisliklari va yassitogʻliklari gʻarbda bir-biridan Sharkiy Tyaninan togʻlari bilan ajralgan Hashqar tekisligi va Jungʻariya tekisligshsh oʻz ichiga oladi. Ularga
Tuproqlari
Hayvonot dunyosi boy va xilmaxil. Umurtqalilarning 3500 turi (shundan 400 turga yaqini sut emizuvchilar) va qushlarning 1000 dan ziyod turi bor.
== Aholisi ==
Xitoy — koʻp millatli davlat. Jami aholining 95%
== Tarixi ==
Shimoliy Xitoy hududida ilk ibtidoiy madaniyat qoldiqlari, Pekin yaqinida ilk paleolit davri manzilgohdaridan toshga aylangan sinantrop qoldiqlari topilgan.
In davrida madaniyat rivojlandi, Oy kalendarining belgilari, yozuv — hozirgi xitoy iyeroglif yozuvining ibtidosi paydo boʻldi. Shu davrda In davlatining gʻarb tomonida Chjou deb nomlangan qabila kuchayib, oʻz davlatini tashkil qildi (
Bu davr kurashuvchi yoki urushuvchi davlatlar davri (Django davri —
4—6-
8-
13-
16-
17—18-
1856
1860-yillardan Angliya, Fransiya va AQSH Sin hukumatiga taypinlarga qarshi kurashda yordam bera boshladi. "Afyun" urushlari va taypinlar qoʻzgʻolonining bostirilishi natijasia Angliya, AQSH va Fransiya
1911
1912
1924
1925—27 yillarda
Xitoy milliy inqilobi magʻlubiyatdan soʻng gomindan reaksion diktaturasi qaror topdi.
1931
1937
Sovet Armiyasi oʻtkazgan Manjuriya strategik operatsiyasi (1945) natijasida
. XXR tuzilgach, davlatni boshqarishni oʻz zimmasiga olgan Mao Szedun boshchiligidagi X. rahbariyati va XKP XXRning bosh yoʻli — mamlakatda sotsialistik jamiyat qurish ekanligini eʼlon qildi va xususiy mulkni davlat mulkiga aylantirish, qishloq xoʻjaligini jamoalashtirish, sotsializmning sovet modeli negizini yaratish yoʻlini tanladi. 1951 y. X. hududini gomindanchilardan ozod etish (Tayvan va Penxuledaodan tashqari) tugallandi. 1952 y. XXR hukumati joylarda xalq hokimiyati organlarini tuzish, gomindanchilarni yoʻqotish, yirik kapitalni musodara qilish boʻyicha katta ishlarni amalga oshirdi. 1953 y. agrar islohotlar oʻtkazildi. 300 mln.ga yakin yersiz va kam yerli dehqonlar va ularning oilalariga sobiq zamindorlar yerlari boʻlib berildi. 1953—54 yillarda mahalliy va markaziy hokimiyat organlariga umumiy saylovlar boʻldi. 1954 y. sent. da Umumxitoy xalq vakillari majlisining 1sessiyasi boʻlib, XXR konstitutsiyasi qabul qilindi.▼
▲
50-yillarning 2-yarmida Mao Szedun boshchiligidagi XXR rahbarlari 1958— 60 yillarda "katta sakrash" (besh yil mobaynida sanoat i.ch.ini 6,5 marta, qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishini 2,5 marta koʻpaytirish) yoʻlini tutdilar. Barcha qishloq xoʻjaligi kooperativlari "xalq kommunalari"ga aylantirildi.▼
▲50-yillarning 2-yarmida Mao Szedun boshchiligidagi XXR rahbarlari
1966—76 yillarda "madaniy inkilob" amalga oshirildi. Mao Szedun shaxsiga sigʻinish avj oldi. Xavfsizlik organlari va armiya ishtirokida, shuningdek, siyosiy jihatdan chiniqmagan oʻquvchi yoshlar va talabalardan tuzilgan xunveybinlar ("qizil qoʻriqchilar") hamda szaofanlar ("gʻalayonchilar") otryadlari yordamida Mao Szedun koʻrsatmasiga binoan minglarcha masʼul partiya va davlat xodimlari va ziyolilar ishdan olinib, surgun qilindi yoki uy qamogʻida sakdandi. Provinsiya va uyezdlarda partiya qoʻmitalari va xalq tomonidan saylangan hokimiyat organlari amadda tarkatib yuboriddi va tepadan tayinlanadigan, armiya vakillari asosiy rol oʻynagan "inqilobiy qoʻmitalar" bilan almashtirildi, xalq xoʻjaligidagi tanglik yanada chukurlashdi. Xitoy KPning bu siyosati (keyinchalik X.da keskin tankidga uchragan) Mao Szedun vafoti (1976)dan keyin qayta koʻrib chikildi. Bunda iqtisodiy islohotlar oʻtkazish orqali 21-a. oʻrtalariga kelib X.ni yuksak darajada rivojlangan davlatga aylantirish vazifasi qoʻyildi. Korxonalarning xoʻjalik yuritish faoliyatidagi mustaqilligi oshirildi, koʻp ukladli iktisodiyotga ruxsat berildi, xorijiy sarmoyalarni jalb qilish maqsadida X.da "ochiq iqshsodiy rnlar" va "maxsus iktisodiy hududlar" tashkil etildi. 1990-yillarning boshlaridan Xitoy KP tomonidan amalga oshirilayotgan "sotsialistik bozor xoʻjaligi"ga oʻtish shakllandi. X.ning Buyuk Britaniya bilan tuzgan bitimi (1989)ga muvofiq Syangan (Gonkong) X.ga oʻtdi va XXRning maxsus maʼmuriy rni makrmini oldi. X. 1971 yildan BMT aʼzosi (1945 y. SanFransisko konferensiyasida BMT ustaviga gomindan hukumati vakili imzo chekkan. XXR tuzilgach, uning BMT dagi oʻrnini Tayvan noqonuniy ravishda egallab kelgan, XXR esa bu tashkilotda vakillikdan mahrum qilingan edi. 1971 y. 25 okt.da BMT ning Bosh Assambleyasi XXRning qonuniy huquklarini tiklash va BMT hamda uning barcha organlaridan Tayvan vakillarini chiqarish toʻgʻrisida qaror qabul qildi). X. 1991 y. 27 dek.da OʻzR suverenitetini tan olgan va 1992 y. 2 yanv.da diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami — 1 okt. — Respublika eʼlon qilingan kun (1949).▼
▲1966—76 yillarda "madaniy
Xitoy 1991 yil 27 dekabrda Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini tan olgan va 1992 yil 2 yanvarda diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan.
Milliy bayrami — 1 oktabr — Respublika eʼlon qilingan kun (1949).
Siyosiy partiya va tashkilotlari, Xitoy xalq siyosiy maslahat kengashi, kasaba uyushmalari.
* Xitoy Kommunistik partiyasi (XKP, 1921 yil tuzilgan; 50,3 million aʼzosi bor);
* Gomindan inqilobiy qoʻmitasi, 1948 yil asos solingan;
* Xitoy Demokratik ligasi, 1941 yil tuzilgan;
* Xitoy Demokratik milliy qurilish assotsiatsiyasi, 1945 yil tuzilgan;
* Xitoy Demokratiya taraqqiyotiga koʻmak beruvchi assotsiatsiya, 1945 yil tashkil etilgan;
* Xitoy dexkrnishchilar demokratik partiyasi, 1947 yil asos solingan;
* Chjungo chjigundan (Xitoy adolatga intilish partiyasi), 1925 yil tuzilgan;
* Szyusan syuye she (3 sentabr jamiyati), 1946 yil tuzilgan;
* Tayvan muxtoriyati demokratik ligasi, 1947 yil asos solingan;
* Xitoy xalq siyosiy maslahat kengashi, 1949 yil tuzilgan.
* Umumxitoy kasaba uyushmalari federatsiyasi, 1925 yil tuzilgan.
== Xoʻjaligi ==
Sanoatida koʻp tarmoqli mashinasozlik [stanoksozlik, qishloq xoʻjaligi va transport mashinasozligi, traktorsozlik, avtomobilsozlik (2003
Qishloq xoʻjaligining yetakchi tarmogʻi — dehqonchilik. Qishloq xoʻjaligida foydalaniladigan yerning 93
Chorvachilikda
== Transporti ==
Transport yoʻli transportning asosiy turi. Ularning
Ichki suv yoʻllarining
== Tashqi savdosi ==
== Tibbiy xizmati ==
Ilgari yopilgan tibbiyot oʻquv yurtlari va tibbiy muassasalar qayta tiklandi va yangilari ochildi. 1999
Xalq maorifi,
Xitoylar
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi.
== Adabiyoti ==
7—10-
Moʻgʻullarning Yuan sulolasi hukmronligi davri (1280—1368)da shaharlar rivoj topdi. 13-
Yangi davr adabiyoti (19-
1919 yilda boshlangan "4 may" ozodlik harakati davridan eʼtiboran eng yangi adabiyot vujudga keldi. Bu adabiyotning idk yirik namoyandasi Lu Sin (1881 — 1936) asarlarida oddiy kishilar
1977 yildan pyesa, sheʼr, nasriy va publitsistik asarlar paydo boʻla boshladi. Bu yillarda yaratilgan asarlarda oʻn yillik tartibsizliklar davridagi turmush ochib beriddi. Nasr, ayniqsa, hikoya janri jonlandi. Lyu Sinuning "Sinf rahbari", Van Menning "Sartarosh hikoyasi", Ju Chjitszyuanning "Kutilmagan voqea" kabi hikoyalari shuhrat qozondi. Qissalardan Shen Junning "Oʻrtacha yosh", Ye. Veyminning "Daryoda moʻljalsiz suzish", L u Yanchjouning "Bulutlar ortidagi togʻlar qissasi" ajralib turadi. Shuningdek, Chjou Ketsinyaning "Syuy Mao va uning qizlari", Vey Veyaning "Sharq", Li Chjunning "Xuanxe sharqqa qarab oqadi", Gu Xuaning "Nilufar gullari vodiysida" romanlari paydo boʻldi.
== Meʼmorligi ==
19-
== Tasviriy sanʼati ==
4-
== Musiqasi ==
Teatr sarchashmalari xalqning qoʻshiqraqs ijodi, turli marosim va oʻyinlar bilan bogʻliq tomoshalardan boshlanadi. Xandavri (
1930 yilda Sud teatr arboblari ligasi tuzildi. 30ylarda zamonaviy drama teatr saxnalarida rus va Gʻarbiy Yevropa dramaturglarining pyesalari qoʻyildi (N.V.Gogol, A. N. Ostrovskiy, M. Gorkiy, G. Ibsen va boshqalarning pyesalari). XXR tashkil etilgach (1949), teatr sanʼatida islohot oʻtkazildi, klassik dramalar qayta koʻrib chiqildi. 1952 yilda 1Umumxitoy teatr va drama koʻrigida islohotga yakun yasaldi. 1963—64 yillarda teatrda inqilob oʻtkazish, klassik pyesalarni "zamonaviy inqilobiy pyesalar" bilan almashtirish masalasi kun tartibiga qoʻiildi, natijada professional jamoalar keskin kamayib ketdi. "Madaniy inkilob" davri teatr sanʼati uchun ham tushkunlik davri boʻldi. 1976 yildan soʻng teatr taraqqiyoti yangi bosqichga oʻtdi. Oʻz asarlarida xayotni real aks ettiruvchi yosh isteʼdodli dramaturglar yetishdi. Zamonaviy va tarixiy mavzularda koʻplab pyesalar yaratildi.
== Kinosi ==
== Oʻzbekiston — Xitoy
{{main|Oʻzbekiston — Xitoy Xalq Respublikasi munosabatlari}}
== Galereya ==
Строка 275 ⟶ 254 :
{{Shanxay Hamkorlik Tashkiloti}}
{{Katta yigirmattalik}}
{{
[[
[[
[[
|