Xitoy: различия между версиями

← Предыдущая правка

Xitoy (править)

Версия от 23:30, 5 июля 2021

4720 байт убрано , 2 года назад

м

Text replacement - "{{OʻzME}}" to "{{ЎзМЭ}}"

ВизуальныйВики-текст

Sf7 uz

Бюрократы, Администраторы

4725

правок

Версия от 08:41, 19 декабря 2018 (править) Sf7 uz (обсуждение \| вклад) Нет описания правки ← Предыдущая правка		Текущая версия от 23:30, 5 июля 2021 (править) (отменить) Sf7 uz (обсуждение \| вклад) м (Text replacement - "{{OʻzME}}" to "{{ЎзМЭ}}")
(не показаны 3 промежуточные версии этого же участника)
Строка 4: \| davlat_nomi = Xitoy \| davlat_nomi_to`liq = Xitoy Xalq Respublikasi \| davlat_mahalliy_nomi = 中華人民共和國 / 中华人民共和国 <br /> -{~~Zhōnghuá~~Чжунхуа ~~Rénmín~~жэньминь ~~Gònghéguó~~гунхэго}- \| tasvir_bayroq = Flag of the People's Republic of China.svg \| tasvir_gerb = National Emblem of the People's Republic of China.svg Строка 71: }} '''Xitoy''', ({{lang-ru\|Кита́й}}; кит. – Чжунго), '''Xitoy Xalq Respublikasi''' (~~{{Lang-zh\|中華人民共和國}} -~~XXR; {{Lang-zh\|中华人民共和国}}; -кит. ~~-{Zhōnghuá~~– ~~Rénmín~~Чжунхуа ~~Gònghéguó}-~~жэньминь гунхэго)), ~~qisqartmasi~~— ~~'''XXR'''~~dunyoda —aholisi ~~Markaziy~~eng vakoʻp boʻlgan, Sharqiy va Markaziy Osiyoda joylashgan davlat. ~~Dunyoda~~Maydoni ~~aholisi~~jihatidan ham eng ~~koʻp~~yirik vadavlatlardan ~~maydoni~~biri ~~jihatidan~~([[Rossiya]] ~~eng~~va ~~yirik~~[[Kanada]]dan ~~davlatlardan~~keyin ~~biri~~3 oʻrinda turadi). Sharqda Tinch ~~okeanning~~okeanining Sariq, Sharqiy Xitoy va Janubiy Xitoy dengizlari bilan oʻralgan. Maydoni 9,6 million km². Aholisi 1 milliard ~~292~~300 million ~~750~~kishidan ~~ming kishi~~koʻp (~~2003~~2009). Poytaxti — [[Pekin]] shahri. ~~Maʼmuriy~~Rasmiy ~~jihatdan~~tili 23- ~~provinsiya~~[[xitoy ~~(Xitoy~~tili]]. ~~Taypeyi~~Maʼmuriy ~~ham~~jihatdan ~~shu~~23 ~~hisobga kiradi)~~provinsiya, 5 ~~muxtor~~avtonom rayon va, markazga boʻysinuvchi 4 shahar (Pekin, [[Shanxay]], Tyendzin, Chunsin)ga va 2 osobiy administrativ rayonga boʻlinadi. Xitoy BMT (1945), XVF (1945), XRRB (1945), OTII (1991), XST (2001), ShHT (2001) a'zosi. ~~== Xitoy Xalq Respublikasi davlat tuzumi ==~~ == Davlat tuzumi == Amaldagi konstitutsiyasi 1988 yil 4 dekabrda qabul qilingan; 1988, 1993, 1999 yillarda ayrim tuzatishlar kiritilgan. Konstitutsiyaga koʻra, Xalq vakillari Umumxitoy majlisi (XVUM) davlat hokimiyatining oliy organi. XVUM davlat boshligʻi — XXR raisi (2003 yildan Xu Jintao) va uning oʻrinbosarlarini saylaydi. Krnun chiqaruvchi hokimiyatni XVUM amalga oshiradi. XVUM provinsiya, muxtor rn, markazga boʻysunuvchi shaharlar va qurolli kuchlar tomonidan saylanadigan deputatlardan iborat. XVUMning doimiy ishlovchi organi Doimiy qoʻmitadir. XVUM vakolat muddati 5 yil Ijroiya hokimiyatni Davlat kengashi (hukumat) amalga oshiradi. U XVUM va uning doimiy qoʻmitasi oldida hisob berib turadi. Davlat kengashining vakolat muddati 5 yil Строка 96 ⟶ 98 : == Aholisi == Xitoy — koʻp millatli davlat. Jami aholining 95% - xitoylar; qolgan qismi turli til guruhi va oilalariga mansub boʻlgan 56 xalqdan iborat. Xitoylarning koʻpi mamlakatning sharqiy qismida yashaydi. Xueylar (7 millionga yaqin) ham xitoy tilida soʻzlashadi. Xitoyning shimoli-gʻarbida, oltoy tillar oilasining turkiy tillar guruhiga mansub ~~xalqlar~~tillarda —soʻzlashadigan, [[~~uygʻurlar~~qozoqlar]], [[~~qozoqlar~~qirgʻizlar]], [[~~qirgʻizlar~~salorlar]], [[~~salorlar~~uygʻurlar]] va ~~boshqa~~boshqalar, shimoliy va shimoli-sharqidagi dasht va chala choʻllarda mongol guruhiga kiruvchi xalqlardan [[mongollar]], dunsyanlar, tular, shimoli-sharqida tungus manjur xalqlari, gʻarbi (Tibet) va janubi-gʻarbida tibet-birma xalqlari, janubida tay tillarida soʻzlashuvchi xalqlar va boshqalar yashaydi. Sintszyanning janubi-gʻarbida pomir [[tojiklar]]i xam bor. Dindor xitoylar buddizm (shimoliy tarmogʻi), daosizm va konfutsiychilikka eʼtiqod qiladi. Tibetlar va mongollarning dini — buddizm-lamaizm. Xueylar va turkiy guruhga kiruvchi xalqlar orasida islom dinining sunna mazhabiga eʼtiqod qiladiganlar bor (pomir tojiklari ismoiliya mazhabida). Rasmiy til — xitoy tili. Yirik shaharlari: Shanxay, Pekin, Tyantszin, Lyuyda, Uxan, Chunsin va boshqa == Tarixi == Строка 160: Siyosiy partiya va tashkilotlari, Xitoy xalq siyosiy maslahat kengashi, kasaba uyushmalari. * Xitoy Kommunistik partiyasi (XKP, 1921 yil tuzilgan; ~~Bosh kotibi Xu Szintao.~~ 50,3 million aʼzosi bor); * Gomindan inqilobiy qoʻmitasi, 1948 yil asos solingan; * Xitoy Demokratik ligasi, 1941 yil tuzilgan; Строка 179: Qishloq xoʻjaligining yetakchi tarmogʻi — dehqonchilik. Qishloq xoʻjaligida foydalaniladigan yerning 93 million gektari (mamlakat hududining 10%) ishlanadi, 49% sugʻoriladigan yerlar. Ekin maydonining 2/3 qismini sholi, bugdoy, batat, kartoshka egallaydi, 18% ga texnika ekinlari (paxta, soya, yer yongʻoq, choy, tamaki, jut, shakarqamish, qand lavlagi va boshqalar) ekiladi. Shuningdek, tariq, arpa, grechixa ham yetishtiriladi. Xitoyning janubidagi dengiz sohillari va Sichuan soyligida shakarqamish, sharqiy va markaziy rnlarida choy oʻstiriladi. Tung va lak daraxtlari ham oʻstiriladi. Tropik, subtropik va moʻʼtadil mintaqalarda koʻp tarmoqli bogʻdorchilik (sitrus mevalar, ananas, banan, mango, olma, nok va hokazo) rivojlangan. Ayrim rnlarda tokchilik bilan shugʻullaniladi. 1992 yil 443 million tonna gʻalla, 5 million tonnaga yaqin paxta yetishtirildi. Chorvachilikda Xitoyning har bir yirik rayoni oʻziga xos yoʻnalishga ega. Sharqiy Xitoyda choʻchqachilik, parrandachilik rivojlangan, ish hayvonlari koʻpaytiriladi. Ichki Mongoliya, ~~SintszyanUygʻur~~Sintszyan-Uygʻur ~~muxtor~~avtonom ~~rnining~~rayonining shimoliy qismi va Tibetda yaylov chorvachiligi (qoʻychilik, qoramolchilik, yilqichilik) asosiy oʻrinda. 1996 yil ~~109 million qoramol,~~ 452 million choʻchqa, 127 million qoʻy boʻlgan, 109 million qoramol. 1992 yil 29 million tonna goʻsht, 5 million tonna sut tayyorlangan. Yanszi va Chjutszyan daryolari havzalarida tut ipak qurti, Shim.Sharqiy Xitoyda va Shandunda dub ipak qurti boqiladi. Xitoy dunyoda tabiiy shoyi yetishtiruvchi yirik davlatlardan biri. Xitoy ~~baliqva~~baliq b.va boshqa dengiz hayvonlarini ovlashda dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Chuchuk suv havzalarida va sholipoyalarda baliqchilik ham keng tarqalgan. Xitoyda ~~yogoch~~yogʻoch tayyorlanadi, yovvoyi oʻsimlik mevalari va shifobaxsh oʻtlar yigʻiladi. == Transporti == Transport yoʻli transportning asosiy turi. Ularning uzunligi 73 ming km. Xitoyning sharqiy portlari temir yoʻl orqali Mongoliya, [[Rossiya]], ~~Markaziy~~Oʻrta Osiyo davlatlari, Eron va Yevropa mamlakatlari bilan bogʻlangan. Avtomobil yoʻllari uzunligi 1,278 million kilometr. Soʻnggi yillarda tez yurar avtomobil yoʻllari qurish rivojlangan. Ularning uzunligi 8733~~ ~~ km. Ichki suv yoʻllarining uzunligi 150 ming km dan ortiq. Yirik dengiz portlari: Shanxay, Dalyan, Sinxuandao, Sindao, Guanchjou (Xuanpu bilan), Tyantszin (Singan bilan). XXRning koʻp shaharlari jahondagi yirik shaharlar havo yoʻllari bilan bogʻlangan. Строка 235: Xitoyda birinchi film 1913 yil yaratilgan ("Soxta erxotinlar"). 1920—30-yillarda progressiv yoʻnalishdagi filmlar ishlab chikarildi ("Baliqchi qoʻshigʻi", "Yoʻl", "Chorraha" va boshqalar). 1940 yillarda Xitoy kinematografchilari ijtimoiy ahamiyatga ega boʻlgan filmlarni suratga oldilar ("Sungari daryosida", "Bahorgi suvlar sharqqa oqadi", "Sakkiz ming li, oy va bulutga yoʻl" va boshqalar). 1938 yil sentabrda tuzilgan Yanan kinoguruhi ozod etilgan hududlarda "Yanan va 8armiya", "Doktor Norman Betyun", "Nannivan" kabi hujjatli filmlar yaratdilar. 1946 yil Xitoy shimoli-sharqining ozod etilgan rnlarida Dunbey (Shimoli-sharq) studiyasi (keyinchalik Chanchun) tashkil etildi. "Xitoy kizlari" (rej.lar Lin Szifen va Chjay Syan), "Poʻlat askar" (rejissyor Chen In), "Oq sochli qiz" (rej.lar Van Bin va Chjan Shuyxua), "Partiya kizi" (rejissyor Lin Nun), "Tinchlik yoʻlida" (rejissyor Xuan Szolin) filmlari 1950-yillardagi eng yaxshi filmlardir. 1950 yil Pekin shahrida kinematografiya instituti tashkil etilgan. 1960-yillarning oʻrtalaridan filmlar ishlab chiqarish kamaydi. 1967—69 yillarda deyarli barcha studiyalar oʻz faoliyatlarini toʻxtatdi, faqat bir nechtagina hujjatli film chiqarildi. 1976 yildan keyin kino ishlab chiqarish astasekin tiklana boshladi. 1980-yillarda qishloq hayoti mavzusidagi "Yuelyan qishlogʻidagi qahqaxa", "Syuy Mao va uning kizlari", "Qishloqqa muhabbat" va boshqa filmlar yaratildi. "Sian hodisasi", "Nanchan qoʻzgʻoloni" filmlarida inqilob tarixidan muhim lavhalar aks ettirildi. "Qon har doim qaynoq", "Koʻprik ostida" filmlari hozirgi zamon yoshlari, ularning muammolariga bagʻishlandi. Shuningdek, Lu Sin, Mao Dun, Lao She asarlari asosida ham filmlar yaratildi. "Bulutlar ortidagi togʻlar qissasi", "Oʻrtacha yosh", "Yilqichi" kabi filmlarda xitoy xalqining maʼnaviy goʻzalligi va mehnatsevarligi haqida hikoya qilinadi. Xitoyda badiiy hamda hujjatli filmlar bilan bir qatorda multiplikatsion va ilmiyommabop filmlar ham ishlab chiqariladi. == Oʻzbekiston — Xitoy ~~Xalq Respublikasi~~ munosabatlari == {{main\|Oʻzbekiston — Xitoy Xalq Respublikasi munosabatlari}} ~~Rasmiy nomi '''Xitoy Xalq Respublikasi'''. Poytaxti — [[Pekin]] shahri. [[BMT]] aʼzosi.~~ Xitoy [[Gʻarbiy Osiyo]]da joylashgan boʻlib, maydoni 9,6 million km<sup>2</sup> ni tashkil etadi. [[Osiyo]]dagi yirik davlat hisoblanadi, jahonda esa maydoni jihatidan [[Кanada]] va [[Rossiya]]dan keyin 3-oʻrinda turadi. Xitoy quruqlikda 14 davlat bilan chegaradosh, ular: [[Afgʻoniston]], [[Butan]], [[Birma\|Myanma(Birma)]], [[Hindiston]], [[Qozogʻiston]], [[Qirgʻiziston]], [[Laos]], [[Moʻgʻuliston]], [[Nеpal]], [[Pokiston]] (talash hudud boʻlgan [[Кashmir]]), [[Koreya Xalq Demokratik Respublikasi\|KXDR]], [[Rossiya]], [[Tojikiston]] va [[Vyеtnam]]. Chegaralarning umumiy uzunligi 22 117 km. Dengiz boʻylab esa Shimoliy Koreyadan Vyetnamgacha, Gʻarbiy Xitoy dengizi, Koreys koʻrfazi, Sariq dengiz va Janubiy Xitoy dengizi, Tayvan oroli bilan Tayvan boʻgʻozi orqali 14 500 kilometr uzunlikda tutashgan. Xitoyni [[1949\|1949-yildan]] Kommunistlar partiyasi boshqarib keladi. Xitoy faqat bir partiyali mamlakat hisoblanadi. ~~== Tarixi ==~~ ~~{{main\|Xitoy tarixi}}~~ ~~== Geografiyasi ==~~ ~~{{main\|Xitoy tabiati}}~~ ~~<big>Bambukzorlar</big>~~ Xitoyda bambukning 500 ga yaqin turlari mavjud, oʻrmonlarining 3 foizi bambuklardan tashkil topgan. Qalin qamishzorlarni Xitoyning 18 provinsiyasida uchratish mumkin. Bambuklar asosan hayvonlarga ozuqa boʻladi, shuningdek, sanoat korxonalarida ham ishlatiladi. ~~<big>Xuanxe (Sariq daryo)</big>~~ ~~Xitoydagi ikkinchi buyuk daryo, uzunligi 5464 km. Xuanxe yoki Sariq daryo oʻta tezlik bilan oqadi. Bu daryoda 1642 yilda 300 ming kishi oqib halok boʻlgan~~ ~~<big>Lushan togʻlari</big>~~ Xitoy tamaddunining oʻchogʻi sanaladi. Maydoni 5 ming kvadrat kilometrga teng bu togʻlar mamlakat janubi, Tszyansi provinsiyasining Intan shahri yaqinida joylashgan. SHimolda Xitoyning eng uzun daryosi — Yantszi bilan chegaradosh. Janub tomondan mamlakatning eng katta chuchuk suvli daryosi — Poyaku suvlari bilan yuviladi. Lushan togʻlari 2000 yillik tarixga ega boʻlib, ular ilk bora xitoy solnomalarida tilga olingan. Qadimda bu erda sehr-jodu bilan shugʻullanishgan va shu bois Lushan togʻlari xudosizlar manzili xisoblangan. Daosizm va buddizm oqimlari vujudga kelgach, oqim asoschilari bu erga ilk maktab va akademiyalarni qura boshlagan. Qurilmalarning ayrimlari shu davrga qadar saqlanib qolgan. Qoʻriqxona necha yuz yillardan buyon oʻz goʻzalligi bilan butun dunyoni oʻziga maftun qilib keladi. Uni madh etuvchi 4 mingdan ziyod sheʼr va dostonlar bitilgan.1996 yildan YUNYeSKOning jahon meroslarini saqlash qoʻmitasi tomonidan unga quyidagicha baho berilgan: "Lushan togʻlarining dunyoviy merosi shundaki, u xitoy millatining maʼnaviy-madaniy qadryatlari bilan bevosita bogʻliq. Xitoy xalqining qadriyatlari tabiat bilan uygʻunlashib ketganday goʻyo. U yirik madaniy manzarani aks etdiradi. 2007yili Lushan togʻi Milliy bogʻ sifatida tan olinib, jahon meroslarining roʻyxatiga kiritilgan. 1998 yilda esa geologik park sifatida YUNYeSKO xalqaro tarmogʻiga kiritilgan. Bu tarmoqqa 28 geoparklar kiritilgan boʻlib, ularning 7 tasi Xitoyda joylashgan. ~~== Itisodiyoti ==~~ Xitoy Xalq Respublikasi aholisining soni boʻyicha dunyoda birinchi oʻrinda turadi. 2009 yil maʼlumotiga koʻra, Xitoy Xalq Respublikasi aholisi 1,329 mlrd kishini (Syangan MAR va Tayvan provinsiyasi, Aomen rayonidan tashqari) tashkil etdi. U hozirda dunyo aholisining 21 % ni tashkil etmoqda. Xitoy aholisining oʻrtacha zichligi 1 kv.km. ga 137 kishini tashkil etadi. Xitoy aholisi uning hududi boʻylab bir tekisda joylashmagan boʻlib, Sharqiy Xitoyning dengiz oldi rayonlarida aholining zichligi 1 kv.km. ga 410 kishidan ortiq aholi toʻgʻri kelsa, Markaziy Xitoyda aholining zichligi 1 kv.km. ga 200 kishidan ortiq toʻgʻri kelsa, gʻarbiy Xitoyning togʻli hududlarida bu koʻrsatkich 1 kv.km. ga 20 kishidan ham kam kishi toʻgʻri keladi. ~~== Dini ==~~ Xitoyning anʼanaviy dini konfusiylik, koʻpchilik daosizm va buddizm diniga sigʻinishadi. Xitoyliklar orasida islom va xristian dinlariga ham eʼtiqod qiluvchilari bor. Xuey, uygʻur, qozoq, qirgʻiz, tatar, oʻzbek, tojik, dunsyan, salar va baoan xalqlari musulmonlar hisoblanadi. Tibetliklar, moʻgʻullar, tai va yugurlar lamaizm diniga eʼtiqod qilishadi. Vetveylar buddizmga eʼtiqod kilishadi, myao va yaolar xristian diniga eʼtiqod qilishadi, koʻpchilik daurlar, orochonlar va evenklar shamanizmga eʼtiqod qilishadi. ~~== Madaniyati ==~~ ~~{{main\|Buyuк Хitoy dеvori}}~~ ~~== Xitoy haqidagi maqolalar ==~~ ~~{{main\|Xitoy va xitoyliklar}}~~ == Galereya == Строка 289 ⟶ 254 : {{Shanxay Hamkorlik Tashkiloti}} {{Katta yigirmattalik}} {{~~OʻzME~~ЎзМЭ}} [[~~Turkum~~Category:Osiyo]] [[~~Turkum~~Category:Xitoy]] [[~~Turkum~~Category:BMT aʼzolari]]