Xitoy: различия между версиями

Содержимое добавлено Содержимое удалено

ВизуальныйВики-текст

Линейный

@@ Строка 4: / Строка 4: @@
  |   davlat_nomi             = Xitoy
  |   davlat_nomi_to`liq      = Xitoy Xalq Respublikasi
- |   davlat_mahalliy_nomi    = 中華人民共和國 / 中华人民共和国 <br /> -{Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó}-
+ |   davlat_mahalliy_nomi    = 中華人民共和國 / 中华人民共和国 <br /> -{Чжунхуа жэньминь гунхэго}-
  |   tasvir_bayroq           = Flag of the People's Republic of China.svg
  |   tasvir_gerb             = National Emblem of the People's Republic of China.svg
@@ Строка 71: / Строка 71: @@
 }}
-'''Xitoy''', '''Xitoy Xalq Respublikasi''' ({{Lang-zh|中華人民共和國}} - {{Lang-zh|中华人民共和国}} - -{Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó}-), qisqartmasi '''XXR''' — Markaziy va Sharqiy Osiyoda joylashgan davlat. Dunyoda aholisi eng koʻp va maydoni jihatidan eng yirik davlatlardan biri. Sharqda Tinch okeanning Sariq, Sharqiy Xitoy va Janubiy Xitoy dengizlari bilan oʻralgan. Maydoni 9,6 million km². Aholisi 1 milliard 292 million 750 ming kishi (2003). Poytaxti — Pekin shahri. Maʼmuriy jihatdan 23 provinsiya (Xitoy Taypeyi ham shu hisobga kiradi), 5 muxtor rayon va markazga boʻysinuvchi 4 shahar (Pekin, Shanxay, Tyendzin, Chunsin)ga boʻlinadi.
+'''Xitoy''',  ({{lang-ru|Кита́й}}; кит. – Чжунго), '''Xitoy Xalq Respublikasi''' (XXR; {{Lang-zh|中华人民共和国}}; кит. – Чжунхуа жэньминь гунхэго)) — dunyoda aholisi eng koʻp boʻlgan, Sharqiy va Markaziy Osiyoda joylashgan davlat. Maydoni jihatidan ham eng yirik davlatlardan biri ([[Rossiya]] va [[Kanada]]dan keyin 3 oʻrinda turadi). Sharqda Tinch okeanining Sariq, Sharqiy Xitoy va Janubiy Xitoy dengizlari bilan oʻralgan. Maydoni 9,6 million km². Aholisi 1 milliard 300 million kishidan koʻp (2009). Poytaxti — [[Pekin]] shahri. Rasmiy tili - [[xitoy tili]]. Maʼmuriy jihatdan 23 provinsiya, 5 avtonom rayon, markazga boʻysinuvchi 4 shahar (Pekin, [[Shanxay]], Tyendzin, Chunsin) va 2 osobiy administrativ rayonga boʻlinadi.
+Xitoy BMT (1945), XVF (1945), XRRB (1945), OTII (1991), XST (2001), ShHT (2001) a'zosi.
-== Xitoy Xalq Respublikasi davlat tuzumi ==
+== Davlat tuzumi ==
 Amaldagi konstitutsiyasi 1988 yil 4 dekabrda qabul qilingan; 1988, 1993, 1999 yillarda ayrim tuzatishlar kiritilgan. Konstitutsiyaga koʻra, Xalq vakillari Umumxitoy majlisi (XVUM) davlat hokimiyatining oliy organi. XVUM davlat boshligʻi — XXR raisi (2003 yildan Xu Jintao) va uning oʻrinbosarlarini saylaydi. Krnun chiqaruvchi hokimiyatni XVUM amalga oshiradi. XVUM provinsiya, muxtor rn, markazga boʻysunuvchi shaharlar va qurolli kuchlar tomonidan saylanadigan deputatlardan iborat. XVUMning doimiy ishlovchi organi Doimiy qoʻmitadir. XVUM vakolat muddati 5 yil Ijroiya hokimiyatni Davlat kengashi (hukumat) amalga oshiradi. U XVUM va uning doimiy qoʻmitasi oldida hisob berib turadi. Davlat kengashining vakolat muddati 5 yil
@@ Строка 96: / Строка 98: @@
 == Aholisi ==
-Xitoy — koʻp millatli davlat. Jami aholining 95% - xitoylar; qolgan qismi turli til guruhi va oilalariga mansub boʻlgan 56 xalqdan iborat. Xitoylarning koʻpi mamlakatning sharqiy qismida yashaydi. Xueylar (7 millionga yaqin) ham xitoy tilida soʻzlashadi. Xitoyning shimoli-gʻarbida turkiy tillar guruhiga mansub xalqlar — [[uygʻurlar]], [[qozoqlar]], [[qirgʻizlar]], [[salorlar]] va boshqa, shimoliy va shimoli-sharqidagi dasht va chala choʻllarda mongol guruhiga kiruvchi xalqlardan [[mongollar]], dunsyanlar, tular, shimoli-sharqida tungus manjur xalqlari, gʻarbi (Tibet) va janubi-gʻarbida tibet-birma xalqlari, janubida tay tillarida soʻzlashuvchi xalqlar va boshqalar yashaydi. Sintszyanning janubi-gʻarbida pomir [[tojiklar]]i xam bor.
+Xitoy — koʻp millatli davlat. Jami aholining 95% - xitoylar; qolgan qismi turli til guruhi va oilalariga mansub boʻlgan 56 xalqdan iborat. Xitoylarning koʻpi mamlakatning sharqiy qismida yashaydi. Xueylar (7 millionga yaqin) ham xitoy tilida soʻzlashadi. Xitoyning shimoli-gʻarbida, oltoy tillar oilasining turkiy tillar guruhiga mansub tillarda soʻzlashadigan, [[qozoqlar]], [[qirgʻizlar]], [[salorlar]], [[uygʻurlar]] va boshqalar, shimoliy va shimoli-sharqidagi dasht va chala choʻllarda mongol guruhiga kiruvchi xalqlardan [[mongollar]], dunsyanlar, tular, shimoli-sharqida tungus manjur xalqlari, gʻarbi (Tibet) va janubi-gʻarbida tibet-birma xalqlari, janubida tay tillarida soʻzlashuvchi xalqlar va boshqalar yashaydi. Sintszyanning janubi-gʻarbida pomir [[tojiklar]]i xam bor.
-Dindor xitoylar buddizm (shimoliy tarmogʻi), daosizm va konfutsiychilikka eʼtiqod qiladi. Tibetlar va mongollarning dini — buddizm-lamaizm. Xueylar va turkiy guruhga kiruvchi xalqlar orasida islom dinining sunna mazhabiga eʼtiqod qiladiganlar bor (pomir tojiklari ismoiliya mazhabida). Rasmiy til — xitoy tili. Yirik shaharlari: Shanxay, Pekin, Tyantszin, Lyuyda, Uxan, Chunsin va boshqa
 == Tarixi ==
@@ Строка 160: / Строка 160: @@
 Siyosiy partiya va tashkilotlari, Xitoy xalq siyosiy maslahat kengashi, kasaba uyushmalari.
-* Xitoy Kommunistik partiyasi (XKP, 1921 yil tuzilgan; Bosh kotibi Xu Szintao. 50,3 million aʼzosi bor);
+* Xitoy Kommunistik partiyasi (XKP, 1921 yil tuzilgan; 50,3 million aʼzosi bor);
 * Gomindan inqilobiy qoʻmitasi, 1948 yil asos solingan;
 * Xitoy Demokratik ligasi, 1941 yil tuzilgan;
@@ Строка 179: / Строка 179: @@
 Qishloq xoʻjaligining yetakchi tarmogʻi — dehqonchilik. Qishloq xoʻjaligida foydalaniladigan yerning 93 million gektari (mamlakat hududining 10%) ishlanadi, 49% sugʻoriladigan yerlar. Ekin maydonining 2/3 qismini sholi, bugdoy, batat, kartoshka egallaydi, 18% ga texnika ekinlari (paxta, soya, yer yongʻoq, choy, tamaki, jut, shakarqamish, qand lavlagi va boshqalar) ekiladi. Shuningdek, tariq, arpa, grechixa ham yetishtiriladi. Xitoyning janubidagi dengiz sohillari va Sichuan soyligida shakarqamish, sharqiy va markaziy rnlarida choy oʻstiriladi. Tung va lak daraxtlari ham oʻstiriladi. Tropik, subtropik va moʻʼtadil mintaqalarda koʻp tarmoqli bogʻdorchilik (sitrus mevalar, ananas, banan, mango, olma, nok va hokazo) rivojlangan. Ayrim rnlarda tokchilik bilan shugʻullaniladi. 1992 yil 443 million tonna gʻalla, 5 million tonnaga yaqin paxta yetishtirildi.
-Chorvachilikda Xitoyning har bir yirik rayoni oʻziga xos yoʻnalishga ega. Sharqiy Xitoyda choʻchqachilik, parrandachilik rivojlangan, ish hayvonlari koʻpaytiriladi. Ichki Mongoliya, SintszyanUygʻur muxtor rnining shimoliy qismi va Tibetda yaylov chorvachiligi (qoʻychilik, qoramolchilik, yilqichilik) asosiy oʻrinda. 1996 yil 109 million qoramol, 452 million choʻchqa, 127 million qoʻy boʻlgan. 1992 yil 29 million tonna goʻsht, 5 million tonna sut tayyorlangan. Yanszi va Chjutszyan daryolari havzalarida tut ipak qurti, Shim.Sharqiy Xitoyda va Shandunda dub ipak qurti boqiladi. Xitoy dunyoda tabiiy shoyi yetishtiruvchi yirik davlatlardan biri. Xitoy baliqva b. dengiz hayvonlarini ovlashda dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Chuchuk suv havzalarida va sholipoyalarda baliqchilik ham keng tarqalgan. Xitoyda yogoch tayyorlanadi, yovvoyi oʻsimlik mevalari va shifobaxsh oʻtlar yigʻiladi.
+Chorvachilikda Xitoyning har bir yirik rayoni oʻziga xos yoʻnalishga ega. Sharqiy Xitoyda choʻchqachilik, parrandachilik rivojlangan, ish hayvonlari koʻpaytiriladi. Ichki Mongoliya, Sintszyan-Uygʻur avtonom rayonining shimoliy qismi va Tibetda yaylov chorvachiligi (qoʻychilik, qoramolchilik, yilqichilik) asosiy oʻrinda. 1996 yil 452 million choʻchqa, 127 million qoʻy boʻlgan, 109 million qoramol. 1992 yil 29 million tonna goʻsht, 5 million tonna sut tayyorlangan. Yanszi va Chjutszyan daryolari havzalarida tut ipak qurti, Shim.Sharqiy Xitoyda va Shandunda dub ipak qurti boqiladi. Xitoy dunyoda tabiiy shoyi yetishtiruvchi yirik davlatlardan biri. Xitoy baliq va boshqa dengiz hayvonlarini ovlashda dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Chuchuk suv havzalarida va sholipoyalarda baliqchilik ham keng tarqalgan. Xitoyda yogʻoch tayyorlanadi, yovvoyi oʻsimlik mevalari va shifobaxsh oʻtlar yigʻiladi.
 == Transporti ==
-Transport yoʻli transportning asosiy turi. Ularning uzunligi 73 ming km. Xitoyning sharqiy portlari temir yoʻl orqali Mongoliya, Rossiya, Markaziy Osiyo davlatlari, Eron va Yevropa mamlakatlari bilan bogʻlangan. Avtomobil yoʻllari uzunligi 1,278 million kilometr. Soʻnggi yillarda tez yurar avtomobil yoʻllari qurish rivojlangan. Ularning uzunligi 8733&nbsp;km.
+Transport yoʻli transportning asosiy turi. Ularning uzunligi 73 ming km. Xitoyning sharqiy portlari temir yoʻl orqali Mongoliya, [[Rossiya]], Oʻrta Osiyo davlatlari, Eron va Yevropa mamlakatlari bilan bogʻlangan. Avtomobil yoʻllari uzunligi 1,278 million kilometr. Soʻnggi yillarda tez yurar avtomobil yoʻllari qurish rivojlangan. Ularning uzunligi 8733 km.
 Ichki suv yoʻllarining uzunligi  150 ming km dan ortiq. Yirik dengiz portlari: Shanxay, Dalyan, Sinxuandao, Sindao, Guanchjou (Xuanpu bilan), Tyantszin (Singan bilan). XXRning koʻp shaharlari jahondagi yirik shaharlar havo yoʻllari bilan bogʻlangan.
@@ Строка 265: / Строка 265: @@
 == Dini ==
-Xitoyning anʼanaviy dini konfusiylik, koʻpchilik daosizm va buddizm diniga sigʻinishadi. Xitoyliklar orasida islom va xristian dinlariga ham eʼtiqod qiluvchilari bor. Xuey, uygʻur, qozoq, qirgʻiz, tatar, oʻzbek, tojik, dunsyan, salar va baoan xalqlari musulmonlar hisoblanadi. Tibetliklar, moʻgʻullar, tai va yugurlar lamaizm diniga eʼtiqod qilishadi. Vetveylar buddizmga eʼtiqod kilishadi, myao va yaolar xristian diniga eʼtiqod qilishadi, koʻpchilik daurlar, orochonlar va evenklar shamanizmga eʼtiqod qilishadi.
+Xitoyning anʼanaviy dini konfusiylik, koʻpchilik daosizm va buddizm diniga sigʻinishadi. Xitoyliklar orasida islom va xristian dinlariga ham eʼtiqod qiluvchilari bor. Xuey, uygʻur, dunsyan, salar va baoan xalqlarining baʼzi vakillari islom diniga eʼtiqod qiladi. Tibetliklar, moʻgʻullar, tai va yugurlar lamaizm diniga eʼtiqod qilishadi. Vetveylar buddizmga eʼtiqod kilishadi, myao va yaolar xristian diniga eʼtiqod qilishadi, koʻpchilik daurlar, orochonlar va evenklar shamanizmga eʼtiqod qilishadi.
 == Madaniyati ==