Xitoy: различия между версиями

| davlat_nomi = Xitoy

| davlat_nomi_to`liq = Xitoy Xalq Respublikasi

| davlat_mahalliy_nomi = 中華人民共和國 / 中华人民共和国 <br /> -{Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó}-

| tasvir_bayroq = Flag of the People's Republic of China.svg

| tasvir_gerb = National Emblem of the People's Republic of China.svg

| tasvir_xarita = China in its region (claimed hatched).svg

| <!--ramz_tipi = -->

| <!--ramz_tipi_maqola = -->

| davlat_shiori =

| davlat_madhiyasi = [[Xitoy Davlat Madhiyasi|The March of the Volunteers]]

| poytaxt = [[Pekin]]

| latd=00 |latm=00 |latNS=N |longd=00 |longm=00 |longEW=E |

| eng_katta_shahar =

| rasmiy_tillar = [[Xitoy tili]]

| <!--eng_katta_aholi_punkt_tipi = -->

| hukumat_to`ri = [[Bitta-partiyalik davlat]]

| <!--yetakchi_mansablari = -->

| <!--yetakchi_nomlari = -->

| yetakchi_mansabi_1 = [[Xitoy Xalq Respublikasi raisi|Prezident]]

| yetakchi_mansabi_2 = [[Xitoy yetakchilari|Premyer]]

| <!--yetakchi_mansabi_3 = -->

| <!--yetakchi_mansabi_4 = -->

| <!--yetakchi_mansabi_5 = -->

| yetakchi_nomi_1 = [[Xi Jinping]]

| yetakchi_nomi_2 = [[VenLi JiabaoKeqiang]]

| <!--yetakchi_nomi_3 = -->

| <!--yetakchi_nomi_4 = -->

| <!--yetakchi_nomi_5 = -->

| mustaqillik_tip = Mustaqillik

| mustaqillik_nota =

| <!--mustaqillik_voqealar = -->

| mustaqillik_voqea_1 = [[Chin Sulolasi]]dan

| mustaqillik_voqea_2 = [[Xitoy Respublikasi]]dan

| <!--mustaqillik_voqea_3 = -->

| <!--mustaqillik_voqea_4 = -->

| <!--mustaqillik_voqea_5 = -->

| <!--mustaqillik_yillari = -->

| mustaqillik_yili_1 = [[1-yanvar]] [[1912|1912-yil]]

| mustaqillik_yili_2 = [[1-oktabr]] [[1949|1949-yil]]

| <!--mustaqillik_yili_3 = -->

| <!--mustaqillik_yili_4 = -->

| <!--mustaqillik_yili_5 = -->

| <!--yevropa_ittifog`i_yili = -->

| maydon = 9,596,960

| maydon_o`rin = 3

| maydon_suv = 3,8

| aholi = 1,347,374,752

| aholi_ro`yxat_yil = 2010

| aholi_o`rin = 1

| aholi_zichlik = 139,6

| aholi_zichlik_o`rin =

| YaIM = [[USD|AQSh$]] 11.299 trln

| YaIM_yil = 2011

| YaIM_o`rin = 2

| YaIM_p_cap = [[USD|AQSh$]] 8,382

| pul_birligi = Yuan Renminbi

| pul_birligi_kod = CNY

| pul_birligi_havol = 156

| vaqt_mintag`i =

| vaqt_utc =

| <!--vaqt_mintag`i_dst = -->

| <!--vaqt_utc_dst = -->

| <!--dst_nota = -->

| internet_domeni = .cn

| telefon prefiksi = 86

| qisqartma = CH

== DavlatXitoy Xalq Respublikasi davlat tuzumi ==

Xitoy Xalq Respublikasi. Amaldagi konstitutsiyasi 1988 y.yil 4 dek.dadekabrda qabul qilingan; 1988, 1993, 1999 yillarda ayrim tuzatishlar kiritilgan. Konstitutsiyaga koʻra, Xalq vakillari Umumxitoy majlisi (XVUM) davlat hokimiyatining oliy organi. XVUM davlat boshligʻi — XXR raisi (2003 yildan Xu Jintao) va uning oʻrinbosarlarini saylaydi. Krnun chiqaruvchi hokimiyatni XVUM amalga oshiradi. XVUM provinsiya, muxtor rn, markazga boʻysunuvchi shaharlar va qurolli kuchlar tomonidan saylanadigan deputatlardan iborat. XVUMning doimiy ishlovchi organi Doimiy qoʻmitadir. XVUM vakolat muddati 5 y.yil Ijroiya hokimiyatni Davlat kengashi (hukumat) amalga oshiradi. U XVUM va uning doimiy qoʻmitasi oldida hisob berib turadi. Davlat kengashining vakolat muddati 5 y.yil

XXRXitoy Xalq Respublikasi, asosan, moʻʼtadilmoʻtadil va subtropik mintaqalarda (jan.janubiy qismida kichikroq hudud tropik mintaqada) joylashgan. Tabiati jihatidan Sharqiy Osiyoda joylashgan sharqiy va Markaziy Osiyoda joylashgan gʻarbiy qismlarga boʻlingan. Mamlakatning sharqi dengiz boʻyi pasttekisliklari, past va oʻrtacha balandlikdagi togʻlar bilan band. X.ningXitoyning gʻarbi esa baland togʻlik, kata tizmalar, keng yassitogʻlik va botiqlardan iborat. X.Xitoy qirgʻoq chizigʻining uz. 15 ming km chamasida. Kichik qoʻltiq va buxta kup. Yirik ya.o.lariyarim orollari: Shandun va Lyaodun.

X.Xitoy — murakkab orografiyaga ega boʻlgan togʻli oʻlka. Mamlakatning jan.janubi-gʻarbida Tibet togʻligi, undan shim.roqsa Markaziy Osiyo tekisliklari va yassitogʻliklar mintaqalari va atrofi togʻlar bilan oʻralgan Sharqiy Xitoy pasttekisliklari yaqqol ajralib turadi. Tibet togʻligi X.ningXitoyning eng baland qismidir (oʻrtacha bal. 4500 m ga yaqin).

Markaziy Osiyo tekisliklari va yassitogʻliklari gʻarbda bir-biridan Sharkiy Tyaninan togʻlari bilan ajralgan Hashqar tekisligi va Jungʻariya tekisligshsh oʻz ichiga oladi. Ularga jan.janubi-sharqdan Turfon soyligi (tubi dengiz sathidan 154 m past) tutashgan. Sharqroqda esa Gashun Gobisi, Alashan va Ordos plato va tekisliklari, ular orasida Beyshan, Alashan va Inshan togʻlari joylashgan. Sharqiy Xitoy pasttekisliklari, asosan, Sariq dengiz sohili boʻylab shim.danshimolidan jan.ga choʻzilgan va tog tizmalari bilan oʻralgan.

X.daXitoyda foydali qazilmalardan toshkoʻmir va yonuvchi slanets, neft, temir va marganets rudalari, boksit, qalay, volfram, simob, mis va polimetall rudalari, oltin, toshtuz konlari bor.

X.Xitoy iqlimi gʻarbda kontinental, sharkdasharqda, asosan, mussonli. Mavsumlar davomida havo trasiningtemperaturasining farqi katta. Yanv.ningYanvarning oʻrtacha trasitemperaturasi Xarbinda —20,4°, Pekinda —4,6°, iyulniki xuddi shu joylarda 23° va 26°. Yillik yogʻin Sharqiy X.daXitoyda 500–2000&nbsp;mm (koʻp qismi yozda yogʻadi). Gʻarb va shim.shimoli-gʻarbga tomon ikdimning kontinentalligi ortib boradi. Yoz issiq (Turfon botigʻida iyulning oʻrtacha trasitemperaturasi 34°), kish sovuq. Yanv.ningYanvarning oʻrtacha trasitemperaturasi X.Xitoy shim.dashimolida (Xaylar) — 28°, gʻarbida (Urumchi) — 14,9°. Yillik yogin 250&nbsp;mm dan kam, Qashqar tekisligi va Saydamda 50&nbsp;mm dan kam. Tibet togʻligida kish juda sovuq, yozi esa salqin. Gartokda (Hind daryosining yuqori qismi) yanv.ningyanvarning oʻrtacha trasitemperaturasi — 11,8°, iyulniki 11,8°. Traning sutka davomidagi farqi katta. Kuchli shamollar esadi. X.ningXitoyning baland togʻlarida muzliklar bor, lekin yogʻin kamligidan ularning maydoni katta emas (100 ming km² chamasida).

Tuproqlari X.ningXitoyning sharkiysharqiy qismida chimli podzol, qoʻngʻiroʻrmon, sariqjigarrang, sariq va har xil qizil tuprokdar, dare vodiylarida esa allyuvial tuprokdar tarqalgan. Dengiz sohidlarida shoʻrlangan tuprokdar uchraydi. X.Xitoy gʻarbiy qismining tuprogʻi choʻlga xos kashtan, qoʻngʻir, sur tusli qoʻngʻir tuproklar, togʻ oldi tekisliklari va togʻlarda boʻz, togʻkashtan va togʻoʻtloq, Tibet togʻligida esa sovuq choʻlga xos tuprokdar.

X.daXitoyda daryo koʻp. Mamlakat sharqidagi daryolar sersuv va ularda kema qatnaydi. Yiriklari — Yanszi, Xuanxe, Sungari, Chjutszyan. Mekong, Saluin, Braxmaputra daryolarining bir qismi ham X.danXitoydan oqib oʻtadi. X.Xitoy gʻarbida daryolar kamsuvli, ayrimlari yozda qurib qoladi. Ularning yiriklari — Yorkend va Oqsuv. Koʻl koʻp; asosiylari — Kukunor, Duntinxu, Poyanxu.

X.ningXitoyning sharqiy qismida juda xilmaxil (25 mingdan ziyod) oʻsimlik turi mavjud. U yerda aholi qadimdan zich yashaganligidan oʻrmon, asosan, togʻli yerlarda qolgan. Pasttekisliklarning hammasi ekinzor va bogʻ. Yanszi daryosi quyi oqimidan jan.dajanubida doim yashil subtropik, eng jan.dajanubida tropik oʻrmon va mangra chakalakzorlari mavjud. X.ningXitoyning gʻarbiy qismida yuksak oʻsimliklarning turi 5 mingdan oshadi. Xingan toglari etagidagi dashtlarda boshokdi oʻtlar, Tibet togʻligidagi choʻllarda oʻt va butalar oʻsadi. Togʻ vodiylari subalp oʻtlokdari va oʻrmonli dashtdan iborat.

Hayvonot dunyosi boy va xilmaxil. Umurtqalilarning 3500 turi (shundan 400 turga yaqini sut emizuvchilar) va qushlarning 1000 dan ziyod turi bor. X.ningXitoyning jan.janubiy va jan.janubi-gʻarbida tropik mintaqaga xos hayvonlardan har xil maymunlar, lemur, lori, karkidon, tapir, yoʻlbars; sharqida uchqir, mangust, qoplon va h.k.hokazo uchraydi. X.ningXitoyning shim.sharkidashimoli-sharqida Sibir tayga faunasiga xos hayvonlar, choʻllarda ot, kulon, jayran, ikki urkachli tuya, yumronqoziq, dasht va togʻ dashtida kiyik, qumsichqon, yovvoyi quy, echki, turli yirtqich va sudralib yuruvchilar yashaydi. Bir necha koʻrikxona bor.

Xitoy — koʻp millatli davlat. Jami aholining 95% i- xitoylar; qolgan qismi turli til guruhi va oilalariga mansub boʻlgan 56 xalqdan iborat. Xitoylarning koʻpi mamlakatning sharkiysharqiy qismida yashaydi. Xueylar (7 mln.gamillionga yaqin) ham xitoy tilida soʻzlashadi. X.ningXitoyning shim.shimoli-gʻarbida turkiy tillar guruhiga mansub xalqlar — [[uygʻurlar]], [[qozoqlar]], [[qirgʻizlar]], [[salorlar]] va boshqa, shim.shimoliy va shim.shimoli-sharqidagi dasht va chala choʻllarda mongol guruhiga kiruvchi xalqlardan [[mongollar]], dunsyanlar, tular, shim.shimoli-sharqida tungus manjur xalqlari, gʻarbi (Tibet) va jan.janubi-gʻarbida tibetbirmatibet-birma xalqlari, jan.dajanubida taitay tillarida soʻzlashuvchi xalqlar va boshqaboshqalar yashaydi. Sintszyanning jan.janubi-gʻarbida pomir tojiklari[[tojiklar]]i xam bor.

Dindor xitoylar buddizm (shim.shimoliy tarmogʻi), daosizm va konfutsiychilikka eʼtiqod qiladi. Tibetlar va mongollarning dini — buddizmlamaizmbuddizm-lamaizm. Xueylar va turkiy guruhga kiruvchi xalkdarningxalqlar kupchiligiorasida islom dinining sunna mazhabiga eʼtiqod qiladiqiladiganlar bor (pomir tojiklari ismoiliya mazhabida). Rasmiy til — xitoy tili. Yirik shaharlari: Shanxay, Pekin, Tyantszin, Lyuyda, Uxan, Chunsin va boshqa

Shimoliy Xitoy hududida ilk ibtidoiy madaniyat qoldiqlari, Pekin yaqinida ilk paleolit davri manzilgohdaridan toshga aylangan sinantrop qoldiqlari topilgan. X.daXitoyda urtaoʻrta paleolit davriga mansub Xetao (Ordos) madaniyati, sunggisoʻnggi neolit davriga mansub Yanshao va Lunshan madaniyatlari, ayniqsa, mashhur. Yanshao madaniyatida (taxminan mil.miloddan av.avvalgi 3 ming yillik urtalaridan 2ming2 ming yillik oʻrtalarigacha) odamlar ovchilik va baliq ovlash bilan birga dehqonchilik va chorvachilik bilan ham shugʻullanganlar. Xitoyda ibtidoiy jamoa tuzumi jez davrigacha davom etgan.

SunggiSoʻnggi 20 yil ichida Taklamakon chulichoʻli atrofida 5—6 ming yillik tarixga ega bulgan jasadlar, mato boʻlaklari, sopol idish va boshqa topilganligi X.ningXitoyning gʻarbiy hududida ham nihoyatda qad.qadimiy madaniyat boʻlganligidan dalolat beradi.

Mil.miloddan av.avvalgi 1766—1122 y.yil Xuanxe daryosining oʻrta oqimlarida dastavval Shang, keyinchalik In deb nomlangan (ShangIn davri) ilk davlat tuzumi tashkil topgan. In davlati uzoq yillar davomida qoʻshni qabilalar bilan urush olib borganligi tufayli mil.miloddan av.avvalgi 11-a.gaasrga kelib uning hududi birmuncha kengaydi.

In davrida madaniyat rivojlandi, Oy kalendarining belgilari, yozuv — hozirgi xitoy iyeroglif yozuvining ibtidosi paydo boʻldi. Shu davrda In davlatining gʻarb tomonida Chjou deb nomlangan qabila kuchayib, oʻz davlatini tashkil qildi (mil.miloddan av.avvalgi 1122—256) va In davlatini bosib oldi. Djou davlati gʻarbiy Djou (mil.miloddan av.avvalgi 1122—771) va Sharqiy Djou (mil.miloddan av.avvalgi 770—256) kabi 2 qismga boʻlingan. Ushbu davrda quldorlik yanada rivojlandi. Djou qabilasi bosib olgan katta hudud dastlabki Djou vanlari tomonidan oʻz qarindoshlari, yaqinlari va lashkarboshilariga boʻlib berildi. Shu sababli keyinchalik bu hududlarda bir-biri bilan kurash olib borgan bir qancha podsholiklar paydo boʻldi. Kurash davomida ayrim yirik podsholiklar vujudga keldi. Bu podsholiklar Djou vanlarining hokimiyatini tan olmay qoʻydi. Shundan keyin ular oʻrtasida ikki yarim asr davomida urushlar yuz berdi.

Bu davr kurashuvchi yoki urushuvchi davlatlar davri (Django davri — mil.miloddan av.avvalgi 475—221) deb nomlandi. Mazkur davrda urush Sin, Chin, Chu, Xan, Jao, Vey, Yan kabi 7 davlat orasida yuz berdi. Django davrida temir i.ch.ishlab chiqarish, undan kurol yasash tez rivojlandi. Bu hol dehqonchilik taraqkiyotiga taʼsir koʻrsatdi. Hunarmandchilik ixtisoslasha boshladi, savdosotiq taraqqiy etdi, shaharlar qurildi va u devorlar bilan oʻraldi. Yerga xususiy egalik paydo boʻldi. Sinfiy qaramaqarshilik va turli podsholiklar oʻrtasida avj olgan siyosiy kurash mafkurada ham oʻz aksini topdi. Mil.miloddan av.avvalgi 6—3-a.lardaasrlarda konfutsiychilik, daosizm, moizm (faylasuf Motszi taʼlimoti) va boshqa falsafiy oqimlar shakllandi. Django davrida podsholiklar oʻrtasida olib borilgan urushlar Sin podsholigining gʻalabasi bilan tugallandi. Natijada X.daXitoyda birinchi markazlashgan Sin imperiyasi (mil.miloddan av.avvalgi 221—207) barpoetildi. Imperiyaning asoschisi va birinchi imperatori Sin Shixuandi mamlakatni birlashtirish va mustahkamlashga qaratilgan qator islohotlar oʻtkazdi. Uning davrida xunlarga qarshi mudofaa devorini qurish maqsadida shim.dagishimolidagi podsholiklar devorlari birlashtirilib, Buyuk Xitoy devori barpo etildi. Ogʻir zulmga javoban xalq gʻalayonlari koʻtarilib, mil.miloddan av.avvalgi 206 yilda Sin imperiyasi tugatiddi. Lyu Ban (Gao dzu) yangi sulola va imperiya — Birinchi Xan imperiyasiga (mil.miloddan av.avvalgi 206—mil. 25 ylar) asos soldi. Xan imperiyasi davrida yirik savdo markazlari (Loyan, Chendu, Xandan, Lindzi) paydo boʻldi, tovarpul munosabatlari, ichki va tashqi savdo rivojlandi. Sharqiy Turkiston orqali gʻarbga — Oʻrta Osiyo va Yakin Sharq mamlakatlariga boradigan savdo yoʻli rivojlantiridsi (q.qarang [[Buyuk ipak yoʻli]]). Bu davrda quldorlikning eng yuqori darajaga koʻtarilishi Gʻarbiy Xan imperiyasida ijtimoiy ziddiyatlarning avj olishiga sabab boʻldi. Dehqon, askar va qullarning qoʻzgʻolonlari ommaviy tuye oldi (bu qoʻzgʻolonlar tarixga "qizil qoshlar" va "yashil oʻrmon odamlari" qoʻzgʻoloni nomi bilan kirgan). 25 y.yil qoʻzgʻolonchilar poytaxt Chanʼanni egallagandan soʻng Gʻarbiy Xan imperiyasi tugatildi. Zamindor zodagonlar qoʻzgʻolonchilarga qarshi kurash mobaynida Lyu Syu boshchiligida Soʻnggi (Ikkinchi yoki Sharqiy Xan) imperiya (25—220)ga asos soldilar. 27 y.yil "qizil qoshlar" qoʻzgʻoloni bostirilgan boʻlsada, Lyu Syu faqat 37 yilga kelibgina mamlakatni birlashtirishga muvaffaq boʻldi. 184—204 yillardagi dehqonlar qoʻzgʻolonlaridan soʻng imperiya inqirozga uchradi. Shundan keyingi uch yarim asr davomida X.Xitoy mayda podsholiklarga boʻlinish holatida boʻldi. 220 yilga kelib Sango nomini olgan uch davlat — Uch podsholik [Vey (220-265), Shu (221-263), U (222-280)] paydo boʻldi. 265 y.yil Uch podsholik davri tugab, mamlakat Gʻarbiy Szin sulolasi hukmronligi ostida birlashdi (265—316). Lekin 316 y.yil koʻchmanchi xalqlar Szin imperiyasini tormor qilib butun Shimoliy X.niXitoyni bosib oldi. Natijada Shim.Shimoliy X.daXitoyda turli davrlarda 16 ta noxitoy podsholiklari hukm surdi. X.Xitoy zodagonlarining koʻp qismi shim.dashimolida Jan.Janubiy X.gaXitoyga koʻchib oʻtib, Sharqiy Szin sulolasi (317—420)ni barpo etdilar. Noxitoy podsholiklar oʻrtasida 100 yildan ortiq davom etgan oʻzaro urushlar natijasida Toba Vey (Shim.Shimoliy Vey) davlati (386—534) gʻolib chiqib, butun Shimoliy X.niXitoyni oʻz qoʻl ostida birlashtirdi.

4—6-a.lardaasrlarda budda yer egaligi rivojlandi. Buddizm X.gaXitoyga mil. 1-a.daasrda Hindistondan Gʻarbiy va Sharqiy Turkiston orqali kirib kelgan. 420—581 yillarda Jan.Janubiy va Shim.Shimoliy sulolalar (Nanbey chao) xukmronlik qilgan. Bu davrda mamlakatning jan.dajanubida Sun (420—479), Chi (479-502), Lyang (502-557), Chen (557—589), shim.dashimolida Shimoliy Vey (386-534), Sharqiy Vey (534-550). Shim.Shimoliy Chi (550577), Gʻarbiy Vey (535-557), Shim.Shimoliy Chjou (550-581) kabi davlatlar paydo boʻldi. Jan.dagiJanubidagi davlatlar xitoylar tomonidan, shim.dagishimolidagi davlatlar esa xitoy boʻlmagan xalqlar tomonidan tashkil etildi. 581 yilda X.dagiXitoydagi mayda davlatlarni birlashtirish asosida Suy sulolasi (581—618), 618 yilda Tan sulolasi (618—907) hokimiyat tepasiga keldi. Ayrim maʼlumotlarga kura, etnik jihatdan Tan sulolasi turklarga aloqador boʻlganligi sababli dastlabki mazkur sulola turklar tomonidan qoʻllabquvvatlandi. 7-a.asr oxirida Tan imperiyasi harbiy jihatdan yuksaldi, boskinchilik urushlari olib bordi. 630 y.yil Sharqiy Turk xoqonligi, 657 y.yil Gʻarbiy turk xoqonligiga zarba berilishi natijasida Sharqiy Turkistondagi davlatlar 100 yilga yaqin X.gaXitoyga qaram boʻlib qoldi. 751 y.yil Tan armiyasi Talas jangish arablar tomonidan magʻlubiyatga uchragach, imperiya gʻarbga qilmoqchi boʻlgan yurishdan voz kechishga majbur boʻldi. Uygʻur xoqonligi davri (745—840)da esa uning taʼsiri ostiga tushib qoldi.

8-a.asr oʻrtalaridan markaziy hokimiyat bilan chekka viloyat hokimlari oʻrtasida kurash kuchaydi, 874—901 yillardagi dehqonlar qoʻzgʻolonlari natijasida Tan imperiyasi inqirozga yuz tutdi. Soʻngra tarixda turli toʻdalar kurashi va mamlakatning mayda hokimliklarga boʻlinib ketishi bilan mashhur boʻlgan U day shigo ("Besh sulola 10 ta hokimlik", 907—960) deb nom olgan davr boshlandi. 960 y.yil sarkarda Chjao Kuanin soʻnggi Chjou (951—960) sulolasini agʻdarib tashlab Sun imperiyasi (960—1279)ga asos soldi. Bu imperiya davrida X.Xitoy hududi shimda Buyuk Xitoy devoridan, gʻarbda Xuanxe daryosining yuqori qismidan, jan.dajanubida Vyetnam chegarasidan nariga oʻtmadi. Shim.Shimoliy va shim.sharkdashimoli-sharqda X.Xitoy hududining talay kismini Lyao kidanlar davlati, SiSya tangutlar davlati bosib oldi. Sun imperiyasi bu davlatlarga kumush va shoyi bilan xiroj toʻlab turdi.

X.gaXitoyga bostirib kirgan chjurchjenlar 1125 y.yil Lyao imperiyasini tormor etib, chegaralari Xuanxe daryosi boʻylab oʻtadigan Szin davlatini barpo etdilar. 1141 y.yil Sun imperiyasi Szin davlatining vassaliga aylandi.

13-a.ningasrning 1oʻn yilligida moʻgʻullar X.niXitoyni istilo kilishga kirishib, 1279 yilda uning barcha xududini bosib oldilar. Xitoy va Tibet xalkdari moʻgʻullarning Yuan sulolasi hukmronligi (1271—1368; X.daXitoyda 1280 yildan) ostida yashadi. Xitoy xalqining moʻgʻul boskinchilariga qarshi olib borgan koʻp yillik kurashi 14-a.asr oʻrtalarida Min sulolasi (1368—1644)ning vujudga kelishi bilan yakunlandi.

16-a.daasrda X.daXitoyda yevropaliklar paydo boʻldi. 1557 y.yil Portugaliya X.ningXitoyning Aomin xududini "ijara"ga oldi. Sinfiy qaramaqarshilik, hukmron guruhlarning ichki kurashlari, Manjuriyaning jan.dajanubida yashovchi chjurchjen kabilalari (17-a.asr boshlaridan manjurlar)ning hujumlari natijasida 17-a.asr boshida Min imperiyasi chuqur inqirozga yuz tutdi. 1628—45 yillardagi dehqonlar urushi natijasida Min sulolasi barxam topdi. X.niXitoyni manjur bosqinchilari bosib oldi. Hokimiyat manjurlarning Sin sulolasi (1644—1911) kuliga oʻtdi. Sin imperiyasi boskinchilik siyosatini olib borib, Ichki Moʻgʻuliston (1636), Jungʻariya xonligi (1757), Sharqiy Turkiston (1760), Tibet (18-a.asr oxiri) hisobiga oʻz xududini ancha kengaytirdi. Sharqiy Turkistondagi Yorkend va Jungʻoriya xonliklari yoʻq qilindi. Sharqiy Turkiston Sintszyan — "Yangi chegara" nomi bilan Sin imperiyasiga kushib olindi. Sin imperiyasida dehqonlarning antimanjur qoʻzgʻolonlari avj oldi.

17—18-a.lardaasrlarda Sin imperiyasi bilan rasmiy munosabatlar urnatishda muvaffakiyatga erisha olmagan gʻarb davlatlari, birinchi navbatda, Buyuk Britaniya 18-a.asr oxirlaridan X.gaXitoyga tazyiq oʻtkaza boshladi. Ingliz savdogarlari X.gaXitoyga koʻplab afyun keltira boshladilar. 1839 yilga kelib inglizxitoy munosabatlari keskinlashdi va 1840—42 yillarda Angliya bilan Xitoy oʻrtasida birinchi "afyun" urushi boʻlib oʻtdi. Natijada inglizlar X.daXitoyda bir qator imtiyozlarni qoʻlga kiritdilar. 1842 y.yil Nankin shartnomasiga koʻra, X.Xitoy Angliya savdosi uchun 5 ta portini ochishga, Syangan (Gonkong) o.ni Angliyaga berishga, tovon toʻlash, savdo imtiyozlari va boshqa berishga majbur boʻldi. 18-a.asr oxirlaridan Sin imperiyasi inqirozga yuz tutdi. Sinfiy va milliy ziddiyatlar kuchaydi. 1844 y.yil X.Xitoy AQSH hamda Fransiyaga ham shunday imtiyozlar beradigan shartnomalarni imzolashga majbur boʻldi. X.Xitoy yarim mustamlaka mamlakatga aylana boshladi. Ayni vaqtda X.ningXitoyning turli viloyatlarida xalq ommasining manjurlar zulmiga qarshi qoʻzgolonlari avj oldi. 1850 y.yil taypinlarning liniy mazhabi manjurlar zulmiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardi (q.qarang [[Taypin qoʻzyuloni]]). Mazkur qoʻzgʻolondan keyin Sharqiy Turkistonda ham umumiy xalqqoʻzgoloni yuz berdi. Natijada ushbu mamlakat 14 y.yil davomida mustaqil boʻldi.

1856 y.yil Angliya, soʻngra Fransiya X.dagiXitoydagi mavqelarini yanada mustahkamlash maqsadida X.gaXitoyga qarshi yangi urush ochdilar (ikkinchi "afyun" urushi). Ular 1858 y.yil shim.dagishimolidagi Dagu fortlarini egallab, Tyantszin va Pekinga jiddiy xavf sodsilar. Sin hukumati taslim boʻldi. 1860 y.yil AngliyaFransiyaAngliya-Fransiya ekspeditsiyasi Pekinni ishrolishgʻol qidsiqildi. 1860 y.giyilgi Pekin shartnomalariga koʻra, X.Xitoy Angliya bilan Fransiyaga katta tovon toʻlashga, Buyuk Britaniyaga Szyulun (Koulun) o.ningorolining bir qismini berishga, chet el savdosi uchun Tyantszinni ochib qoʻyish va boshqa shartlarga rozi boʻldi.

1860-yillardan Angliya, Fransiya va AQSH Sin hukumatiga taypinlarga qarshi kurashda yordam bera boshladi. "Afyun" urushlari va taypinlar qoʻzgʻolonining bostirilishi natijasia Angliya, AQSH va Fransiya X.dagiXitoydagi mavqelarini mustahkamlab oldi. 1884—85 ylardagi X.FransiyaXitoyFransiya urushida X.Xitoy yengiddi. Oʻsha yillari X.ningXitoyning Yaponiya bilan munosabatlari yomonlashdi. Yaponiya 1874 yilda Tayvanni bosib olishga urindi. 1879 yilda Ryukyu o.larini egalladi. 1894 y.yil esa YaponiyaX.YaponiyaXitoy urushi boshlandi. X.Xitoy bu urushda yengildi. Urush natijasida shu davrgacha X.Xitoy qoʻl ostida boʻlgan Koreya mustaqillikka erishdi, Tayvan o. va Penxuledao olari Yaponiyaga berildi. Germaniya, Fransiya, Bugok Britaniya, Yaponiya va Chor Rossiyasi X.ningXitoyning bir qancha hududini "ijara"ga oldilar va X.daXitoyda oʻz taʼsir doiralarini barpo etdilar. X.ningXitoyning boshqa davlatlar tomonidan bosib olinishi va Sin hukmdorlarining taslimchilik siyosati X.daXitoyda katta norozilikka sabab boʻldi. 1894 y.yil X.daXitoyda Sun Yatsen boshchiligida inqilobiy demokratik harakat maydonga keldi. 1899 y.yil yirik antiimperialistik Ixetuan qoʻzgʻoloni boʻlib oʻtdi. Imperialistik davlatlar (Buyuk Britaniya, Germaniya, AvstriyaVengriya, Fransiya, Yaponiya, AQSH, Rossiya, Italiya) X.gaXitoyga karshi intervensiya boshlab, 1900 y.yil avg .daavgustda Pekinni ishgʻol qildilar. 1901 y.yil 7 sent.dasentabrda chet davlatlar bilan X.Xitoy oʻrtasida "Yakunlovchi bayonnoma" imzolanib, Sin imperiyasi yarim mustamlakaga aylantirildi. 20-a.asr boshida X.Xitoy yarim mustamlaka mamlakat namunasi edi. 1905 y.yil Sun Yatsen Yaponiyada Tunmenxoy inqilobiy partiyasini tuzdi. 1910 yilga kelib shahar va kishloqlarda qoʻzgʻolonlar yangidan avj oddi. X.daXitoyda t.y.temir yoʻl qurilishini chet el monopoliyalariga topshirilishiga qarshi 1911 y.yil sent.dasentabrda Sichuanda boshlangan harakat hukumatga qarshi qoʻzgʻolonga qoʻshilib ketdi. Bu qoʻzgʻolonlar Sinxay inqilobining boshlanishiga sabab boʻldi.

1911 y.yil dek. dadekabrda Sun Yatsen 16 y.likyillik emigratsiyadan qaytib keddi. 1912 y.yil 1 yanv.dayanvarda X.Xitoy rasman respublika deb eʼlon qilindi. 1912 y.yil 12 fev.dafevralda Sin sulolasi agʻdarilib, monarxiya bekor qilindi. Inqilobiy viloyatlar vakillarining Nankindagi majlisida Sun Yatsen X.Xitoy respublikasining muvaqqat prezidenti qilib saylandi. Ammo shim.dagishimolidagi xitoy pomeshchiklari va harbi{| doiralari Yuan Shikay boshchiligida inqilobiy jan.ga qarshi harbiy harakatlarni boshladi.

1912 y.yil 25 avg. daavgustda Sun Yatsen tarafdorlari Gomindan partiyasini tuzdilar. X.daXitoyda Shimoliy X.Xitoy va Janubiy X.Xitoy hukumatlari paydo boʻldi.

1-Birinchi jahon urushi (1914—18) davrida Yaponiya X.gaXitoyga nisbatan oʻz ekspansiyasini kuchaytirdi. Pekinning Antanta davlatlari bilan bogʻlangan militaristik hukumati 1917 y. avg.yil daavgustda Germaniyaga qarshi urush eʼlon kildiqildi. Janubiy X.Xitoy hukumatini 1917 y.yil sent.dansentabrdan 1919 yilgacha Sun Yatsen boshqardi.

X.dagiXitoydagi inqilobiy harakatning rivojlanishida xitoy xalqining 1919 y.yil may—iyun oylaridagi mustamlakachilarga qarshi chiqishlari ("Toʻrtinchi may" harakati) muhim bosqich boʻldi. 1921 y.yil iyulda Shanxayda Xitoy Kommunistik partiyasi (XKP)ning 1taʼsis sʼyezdi boʻlib oʻtdi. Sun Yatsen XKP va ishchidehqon harakati bilan yaqinlashish yoʻlini tanladi. 1923 y.yil fev.danfevraldan Sun Yatsen yana Guanchjouda Janubiy X.Xitoy hukumatini boshqardi va Milliy inqilobiy armiya (MIA)ni tuzdi.

1924 y.yil kuzda inglizlar Xitoy muxolifatchi kuchlar bilan birgalikda Sun Yatsen hukumatini agʻdarib tashlamoqchi boʻldilar, lekin MIA va ishchi otryadlari bu harakatni bostirdilar.

1925—27 yillarda X.daXitoyda kommunistlar rahbarligida inqilob boʻldi. 1925 y.yil 1 iyulda Guanchjou hukumati oʻzini Milliy hukumat deb eʼlon qildi. 1925— 26 yillarda MIA Guansi, Guychjou provinsiyalari va Xunan provinsiyasining jan.janubiy qismida inqilobiy hokimiyat oʻrnatdi. Shundan keyin kommunistlar bilan gomindanchilar oʻrtasida hokimiyat uchun kurash boshlandi. Kommunistlar sovet hukumati, Chan Kayshi boshchiligidagi gomindanchilar AQSH yordamiga suyandi. Sovet hukumati yordamidan toʻla foydalanish maqsadida kommunistlar oʻz bazalarini shim.ga koʻchirishni lozim topdi. Shu bois 1926 y.yil iyulda MIA shim.ga yurish boshladi. 1927 y.yil martda XKP rahbarligida qoʻzgʻolon koʻtargan Shanxay ishchilari shaharni ozod qildilar. Tez orada Nankin ham ozod etildi. Gomindanning oʻng qanoti MIA Bosh qoʻmondoni Chan Kayshi boshchiligida 1927 y.yil 12 apr.daaprelda Shanxay va Nankinda, soʻngra Guanchjouda toʻntarish qiddi. 1927 y.yil 18 apr.daaprelda Nankinda aksilinqilobiy "Milliy hukumat" tuzildi. 1927 y.yil iyulda Uxanda ham aksilinqilobiy toʻntarish oʻtkazildi. Koʻp oʻtmay chap qanot gomindanchilar ham ularga taslim boʻldi. XKP qonundan tashqari deb eʼlon qilindi.

X.ningXitoyning koʻp qismida gomindan hukmronligiga qaramasdan ayrim qishloq rnlarida XKP rahbarligida X.Xitoy Qizil armiyasi otryadlari, oʻsha davrda sovetlar deb ataluvchi inkilobiyinqilobiy demokratik hokimiyat oʻchokdarioʻchoqlari (asosan, Jan.Janubiy va Markaziy X.daXitoyda) tuzildi, demokratik tadbirlar amalga oshiriddi. 1931 y.yil noyab.danoyabrda Juyszin sh.shahri (Szyansi provinsiyasi)da X.Xitoy soveta rnlari vakillarining 1Umumxitoy sʼyezdi boʻlib, u Xitoy Sovet Respublikasi (XSR)ning MIK va Muvaqqat markaziy hukumatini sayladi, XSR konstitutsiyasi loyihasini qabul qiddi. 1930—33 yillarda X.Xitoy Kizil Armiyasi gomindan qoʻshinlarining 4 yirik yurishini qaytardi.

X.Xitoy — industrialagrarindustrial-agrar mamlakat. 1949 y.yil xalq inqilobidan soʻng xalq xoʻjaligini tiklashga kirishdi va dastlabki 5 y.yil ichida yuksak natijalarga erigddierishdi. Ammo undan keyingi 20 yildan ortiq davr ichida iqtisodiyoti nihoyatda qiyin ahvolga tushib qoldi. 1978 yilda boshlangan iqtisodiy islohotlar mamlakat iqgisodiyotiniiqtisodiyotini rivojlanish yoʻliga olib chiqsichiqdi. IktisodiyIqtisodiy oʻsish surʼati yiliga oʻrta hisobda 8—10%, xususiy mulkchilikka asoslangan tarmoqlarda 30% ga oshdi. 1980-yillar oxirida yalpi ichki mahsulot hajmi 2 baravar koʻpaydi, aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan taʼminlash muammosi hal boʻldi. 1990-yillar oxirqsaoxirida yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 49%, qishloq xoʻjaliginiki 19%, xizmat koʻrsatish tarmogʻiniki 32%ni tashkil etdi.

Sanoatida koʻp tarmoqli mashinasozlik [stanoksozlik, qishloq xoʻjaligi va transport mashinasozligi, traktorsozlik, avtomobilsozlik (2003 y.yil 4 mln.million 443 ming 700 dona avtomobil ishlab chiqarildi), elektr energetikasi va boshqa sanoat jihozlari, elektron buyum va priborlar, shuningdek, velosiped, tikuv mashinalari, soat va boshqa ishlab chiqarish], kimyo, qora metallurgiya muhim mavqega ega. Sanoatning asosiy tarmoqlaridan — toʻqimachilik [ipgazlama (1996 y.yil 22,1 mlrd.milliard metr), shoyi, jun gazlama i.ch.ishlab chiqarish], oziqovkat sanoati rivojlangan. Issiqlik energetika bazasining asosi — koʻmir. U, asosan, X.ningXitoyning shim.shimoliy va shim.shimoli-sharqida qazib olinadi (1993 y.yil 1149 mln.million tonna). Neft mamlakatshim.mamlakat shimoli-gʻarbi va shim.shimoli-sharqida qazib olinadi (142 mln.million tonna). X.Xitoy shim.shimoli-sharqida yonuvchi slanets konlari, Sichuan soyligi va Saydam tekisligida gaz konlari bor. Yiliga oʻrtacha 1654 mlrd.milliard kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi (asosan, issiqlik elektr styalarida). Poʻlat (yiliga 86 mln.million tonna), rangli metallar (alyuminiy, mis, rux, qoʻrgʻoshin, qalay, surma) eritiladi. Sement (490 mln.million tonna), mineral oʻgʻit (27 mln.million tonna) ishlab chiqariladi. Hunarmandchilik ham katta ahamiyatga ega [eng qad.qadimiy tarmoqlari — yigiruvtoʻquvyigiruv-toʻquv, keramika (chinni va fayans) va uyroʻzgʻoruy-roʻzgʻor buyumlari i.ch.ishlab chiqarish]. X.Xitoy BadiiyhunarmandchilikBadiiy-hunarmandchilik buyumlari bilan ham mashhur.

Qishloq xoʻjaligining yetakchi tarmogʻi — dehqonchilik. Qishloq xoʻjaligida foydalaniladigan yerning 93 mln.million gektari (mamlakat hududining 10%) ishlanadi, 49% sugʻoriladigan yerlar. Ekin maydonining 2/3 qismini sholi, bugdoy, batat, kartoshka egallaydi, 18% ga texnika ekinlari (paxta, soya, yer yongʻoq, choy, tamaki, jut, shakarqamish, qand lavlagi va boshqalar) ekiladi. Shuningdek, tariq, arpa, grechixa ham yetishtiriladi. X.ningXitoyning jan.dagijanubidagi dengiz sohillari va Sichuan soyligida shakarqamish, sharqiy va markaziy rnlarida choy oʻstiriladi. Tung va lak daraxtlari ham oʻstiriladi. Tropik, subtropik va moʻʼtadil mintaqalarda koʻp tarmoqli bogʻdorchilik (sitrus mevalar, ananas, banan, mango, olma, nok va h.k.hokazo) rivojlangan. Ayrim rnlarda tokchilik bilan shugʻullaniladi. 1992 y.yil 443 mln.million tonna gʻalla, 5 mln.million tonnaga yaqin paxta yetishtirildi.

Chorvachilikda X.ningXitoyning har bir yirik rnirayoni oʻziga xos yoʻnalishga ega. Sharqiy X.daXitoyda choʻchqachilik, parrandachilik rivojlangan, ish hayvonlari koʻpaytiriladi. Ichki Mongoliya, SintszyanUygʻur muxtor rnining shim.shimoliy qismi va Tibetda yaylov chorvachiligi (qoʻychilik, qoramolchilik, yilqichilik) asosiy oʻrinda. 1996 y.yil 109 mln.million qoramol, 452 mln.million choʻchqa, 127 mln.million qoʻy boʻlgan. 1992 y.yil 29 mln.million tonna goʻsht, 5 mln.million tonna sut tayyorlangan. Yanszi va Chjutszyan daryolari havzalarida tut ipak qurti, Shim.Sharqiy X.daXitoyda va Shandunda dub ipak qurti boqiladi. X.Xitoy dunyoda tabiiy shoyi yetishtiruvchi yirik davlatlardan biri. X.Xitoy baliqva b. dengiz hayvonlarini ovlashda dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Chuchuk suv havzalarida va sholipoyalarda baliqchilik ham keng tarqalgan. X.daXitoyda yogoch tayyorlanadi, yovvoyi oʻsimlik mevalari va shifobaxsh oʻtlar yigʻiladi.

Transport yoʻli transportning asosiy turi. Ularning uz.uzunligi 73 ming km. X.ningXitoyning sharkiysharqiy portlari t.y.temir yoʻl orqali Mongoliya, Rossiya, Markaziy Osiyo davlatlari, Eron va Yevropa mamlakatlari bilan bogʻlangan. Avtomobil yoʻllari uz.uzunligi 1,278 mln.million kilometr. Soʻnggi yillarda tez yurar avtomobil yoʻllari qurish rivojlangan. Ularning uz.uzunligi 8733&nbsp;km.

Ichki suv yoʻllarining uz.uzunligi 150 ming km dan ortiq. Yirik dengiz portlari: Shanxay, Dalyan, Sinxuandao, Sindao, Guanchjou (Xuanpu bilan), Tyantszin (Singan bilan). XXRning koʻp shaharlari jahondagi yirik shaharlar havo yoʻllari bilan bogʻlangan.

X.Xitoy chetga koʻmir, choy, baliq, toʻqimachilik xom ashyosi, shoyi mahsulotlari, traktor va avtomobil, volfram rudasi, elektron, toʻqimachilik va mashinasozlik sanoati mahsulotlari chiqaradi. Chetdan mashina va jihozlar, murakkab hisoblash texnikasi, neft, gʻalla, kimyoviy oʻgʻit, yogʻoch va boshqa oladi. Tashqi savdoda Yaponiya, AQSH, Germaniya, [[Rossiya]], Pokiston bilan hamkorlik qiladi. Pul birligi — yuan.

X.daXitoyda 1978 yildan boshlab oʻtkazila boshlagan iktisodiyiqtisodiy islohotlar natijasida tibbiy xizmat koʻrsatish tarmogʻida ham tub oʻzgarishlar yuz berdi.

Ilgari yopilgan tibbiyot oʻquv yurtlari va tibbiy muassasalar qayta tiklandi va yangilari ochildi. 1999 y.yil mamlakatda 310 ming kasalxona va boshqa davolash maskanlari faoliyat koʻrsatdi. Kasalxonalardagi oʻrinlar soni 2,91 mln.million, tibbiy xizmatchilar soni 4,42 mln.million, jumladan, shifokorlar soni 1,41 mln.danmilliondan oshdi. Mamlakatda faoliyat koʻrsatayotgan sanitariyaepidemiologiya styalar soni 5907 dan, ulardagi xizmatchilar soni 220 mingdan, tibbiyot muassasalari soni 2724 va ulardagi xizmatchilar soni 73 ming kishidan oshdi. XXRda xalq tabobati man etilmagan. Aksincha, unga eʼtibor kuchaytirilgan. Ushbu sohada maxsus oʻquv maskanlari, shifoxonalar, dorixonalar mavjud. Koʻp xitoy shifokorlari oʻz faoliyatlarini garb, xalq tabobat uslubi asosida olib boradilar. Barcha dorixonalarda xalq tabobati negizida yaratilgan doridarmonlar sotiladigan boʻlimlar mavjud. Xalq tabobatiga doyr maxsus qoʻllanma va adabiyotlar ham teztez nashr qilinib turadi.

Xalq maorifi, madaniymaʼrifiymadaniy-maʼrifiy va ilmiy muassasalari. XXR tashkil topgunga (1949) qadar aholining 80% savodsiz boʻlgan. Xalq hokimiyati oʻrnatilgandan soʻng maorif tizimida tub oʻzgarishlar roʻy berdi. Lekin "madaniy inqilob" yillarida maorif tizimi ham tanglikka uchradi. Uni amalga oshirish vaqgida deyarli barcha oʻquv yurtlari yopildi, savodsizlikni tugatish boʻyicha ishlar toʻxtatildi. Xalq maorifi tizimida 1985 yildan boshlangan islohotlar asosida mamlakatda 9 y.likyillik majburiy taʼlim joriy etildi. U boshlangʻich (oʻqish muddati 5 y.yil) va oʻrta umumiy taʼlim maktabidan iborat. Oʻz navbatida oʻrta umumiy taʼlim maktabi 1 va 2 bosqichli boʻlib, ularda oʻqish muddati 5 yoki 6 y.yil Oʻrta maxsus oʻquv yurtlari va kasb-hunartexnika bilim yurtlari mavjud. Oliy oʻquv yurtlarida 4,13 mln.million talaba taʼlim oladi (1999). Yirik oliy oʻquv yurtlari: Pekin universiteti, Nankin universiteti, Shanxaydagi Tunszi va Fudan universitetlari, Pekindagi "Sinxua" politexnika instituti, Pekin aviatsiya, mashinasozlik intlariinstitutlari, oʻlka va muxtor rn markazlaridagi universitetlar va boshqa Yirik kutubxonalari: Pekin milliy kutubxonasi (4,5 mln.million asar), Xitoy FAFanlar ningakademiyasining markaziy kutubxonasi (2,6 mln.million asar), Nankin kutubxonasi (2,4 mln.million asar), Shanxay kutubxonasi (7,1 mln.million asar) va boshqa Muzeylari: Pekindagi saroy muzeyi, Xitoy muzeyi, Xitoy tarixiy muzeyi, Tyantszin tarix muzeyi, Shanxaydagi tibbiyot tarix muzeyi, Shanxay muzeyi, Pekindagi geol. muzeyi, oʻlka va muxtor rnlardagi muzeylar va boshqa

Xitoylar X.Xitoy fanlar akademiyasi (1949), Tibbiyot FAFanlar akademiyasi (1956), Qishloq xoʻjaligi fanlar akademiyasi intinstitut va i.t.ilmiy tadqiqot muassasalarida hamda oliy oʻquv yurtlarida olib boriladi. X.daXitoyda, shuningdek, Oʻrmonchilik akademiyasi, Xitoy anʼanaviy tibbiyoti i.ilmiy t.tadqiqot instituta, Geol. fanlari akademiyasi, Transport yoʻlilar vazirligi i.t.ilmiy tadqiqot instituta, Choʻyan va poʻlat markaziy instituti, Rangli metallar markaziy akademiyasi, Neft qidiruv va qazish y.t. instituti, toʻqimachilik i.t.ilmiy tadqiqot instituti ham faoliyat koʻrsatadi. 1999 y.yil Xitoyda 2,71 mln.million kishi i.t.ilmiy tadqiqot ishlari bilan shugʻullandi. 1981 yildan tadqiqotchilarga bakalavr, magistr va fan dridoktori kabi ilmiy darajalarni berish tizimi joriy etildi. Barcha i.t.larilmiy tadqiqotlar XXR Davlat kengashi huzuridagi fan va texnika davlat qoʻmitasi tomonidan muvofiklashtirib turiladi.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. X.daXitoyda bir qancha gaz. va jur.jurnal nashr etiladi. Yiriklari: "Banyue tan" ("Suhbat", 2 haftada 1 marta chiqadigan jur.jurnal, 1980 yildan), "Beyszin jibao" ("Pekin gazetasi", kundalik gaz.gazeta, 1950 yildan). "Venxuey bao" ("Adabiy oqim", kundalik gaz.gazeta, 1937 yildan), "Guanmin jibao" ("Yoruglik", kundalik gaz.gazeta, 1949 yildan), "Guansi jibao" ("Guansi gazetasi", kundalik gaz.), "Gunjen jibao" ("Ishchilar gazetasi", kundalik gaz.gazeta, 1949 yildan), "Jenmin jibao" ("Xalq gazetasi", kundalik gaz.gazeta, 1948 yildan), "Nanfan jibao" ("Janubiy gazeta", kundalik gaz.gazeta, 1952 yildan). "Pekin revyu" ("Pekin sharhi", haftalik siyosiy va nazariy jur.jurnal, 1958 yildan), "Sintszyan jibao" ("Sintszyan gazetasi", kundalik gaz.), "Sichuan jibao" ("Sichuan gazetasi", kundalik gaz.gazeta, 1952 yildan), "Szinszi jibao" ("Iqtisodiy gazeta", haftada 6 marta chiqadigan gaz.gazeta, 1983 yildan), "Syushi" ("Haqiqatga intilish", jur.jurnal), "Chjungo sinnyan bao" ("Xitoy yoshlari", haftada 4 marta chiqadigan gaz.gazeta, 1951 yildan), "Chjungo shaonyan bao" ("Xitoy pionerlar gazetasi", kundalik gaz.gazeta, 1951 yildan), "Shanxay star" ("Shanxay yulduzi", ingliz tilidagi gaz.gazeta, 1992 yildan). Sinxua rasmiy axborot agentligi 1931 y.yil 7 noyab.danoyabrda tashkil etilgan, dastlab Qizil Xitoy agentligi deb nomlangan; 1937 yildan hozirgi nomda. Milliy radioeshittirish xukumat xizmati 1947 y.yil tuzilgan. Markaziy televideniyega 1958 y.yil asos solingan. 1993 y.yil dek.dadekabrda mamlakatda 500 dan ortiq televizion stya ishladi.

X.Xitoy adabiyoti jahonda eng qad.qadimiy adabiyotlardan biri boʻlib, uch ming yillik anʼanalarga ega. Qadimgi X.Xitoy adabiyotining birinchi yirik sheʼriy asari "Shitszin" ("Qoʻshikdar kitobi", mil.miloddan av.avvalgi 11—6-a.larasrlar) xalq qoʻshiqlari va diniy marosim madhiyalari majmuasidan iborat. Mil.miloddan av.avvalgi 1-ming yillikka mansub badiiy nasr falsafa, tarix, geogr. va boshqalarga doyr asarlar bilan uzviy bogʻliq ("Shan shu" — "Tarixiy rivoyatlar kitobi" va boshqalar). Sima Syanning (mil.miloddan av.avvalgi 1-a.asr) "Shi szi" ("Tarixiy xotiralar") kitobi Xan davri (mil.miloddan av.avvalgi 206 — mil. 220-yillar) nasrining yirik yodgorligi hisoblanadi. Sheʼriyatning muhim qismini tashkil etgan lirik va satirik xalq qoʻshiqlari (yuefu)da xalq hayoti oʻz ifodasini topgan. 4-a.asr oxiri — 5-a.asr boshlarida yashagan yirik novator shoir Tao Yuanmin (365—427) sheʼriyati hayot haqidagi falsafiy mushohadalardan iborat boʻldi. Mamlakatni Tan sulolasi (618— 907) birlashtirgach, adabiyot rivoji uchun qulay sharoit yaratildi. Xuddi oʻsha davrda ven yan — xitoy adabiy tili uzilkesil shakllandi.

7—10-a.lardaasrlarda Chen Szian, Van Vey sheʼrlari mashhur boʻldi. Adabiyotning yanada taraqqiy etishida Li Bo, Du Fu va Bo Szyuyi kabi shoirlarning taʼsiri katta boʻldi. 8—9-a.lardaasrlarda novella janrida yuksak yutuqlarga erishildi (Yuan Chjen, Bo Sinszyan, Li Gunszo), 10—13-a.lardaasrlarda shoirlardan Van Anshi, Su Shi, Lyu Yun, L u Yu, shoira Li Sinchjao mashhur boʻlgan. Ouyan Syu tarixiy va falsafiy mavzuda asarlar yaratdi.

Moʻgʻullarning Yuan sulolasi hukmronligi davri (1280—1368)da shaharlar rivoj topdi. 13-a.daasrda mamlakat shim. dashimoliyda qahramonlik va maishiy mavzularda musiqiy drama janri vujudga keldi. 14-a.daasrda epopeyaroman janrining shakllanishi adabiyotda muhim voqea boʻldi. 16-a.asr oxirlaridan nasr yangi boskichga koʻtarildi, tarixiyfantastik, ijtimoiymaishiy romanlar yaratildi.

X.niXitoyni manjurlar bosib olgan (1644)dan keyin muxolif kayfiyatdagi shoirlar paydo boʻldi, maʼrifatparvarlik ruhi avj oldi. Klassik roman choʻqqisi boʻlib maydonga kelgan Sao Syuetsin (taxminan 1715—62)ning "Qizil koʻshkdagi uyqu" romanida zodagonlarning axloqiy va iqtisodiy tushkunligi ifodalandi.

Yangi davr adabiyoti (19-a.asr oʻrtalari — 1917) manjurxitoy zodagonlari, imperialistik davlatlar zulmiga qarshi ozodlik harakatini, jamiyat tushkunligini aks ettirdi. Gʻarb madaniyati bilan birinchi tanishuv boshlandi. 1900-yillarning boshlaridagi inqilobiy koʻtarilish koʻpgina adiblar ijodida oʻz ifodasini topdi.

1919 yilda boshlangan "4 may" ozodlik harakati davridan eʼtiboran eng yangi adabiyot vujudga keldi. Bu adabiyotning idk yirik namoyandasi Lu Sin (1881 — 1936) asarlarida oddiy kishilar X.Xitoy adabiyoti tarixida birinchi marta asar qahramonlari qilib qalamga olindi. 1922 yilda "Ijod" guruhiga uyushgan adiblar romantik ruxda asarlar yaratdilar. 20-yillar boshlaridan sheʼriyatdagi soʻzlashuv tiliga asoslangan yangi shakl klassik sheʼriyat shakllarini siqib chiqardi. X.Xitoy xalqining yapon bosqinchilarga qarshi milliy ozodlik urushi (1937) davrida vatanparvarlik ruhida yozilgan kichik hajmdagi asarlar keng yoyildi. Yaponiya tormor etilgach (1945), adabiyot mamlakatni demokratik rivojlantirish uchun kurashni avj oldirdi. X.Xitoy Kompartiyasi rahbarligida xalqning ozodlik uchun kurashiga yordam beradigan inqilobiy adabiyot rivojlana boshladi. 1949 y.yil XXR tashkil kilinishi sotsialistik qurilishni aks ettiradigan, yangi kishini tarbiyalashga xizmat qiladigan yangi adabiyot rivojiga imkon yaratdi. Chjao Shuli (1906—70)ning "Sanlivan qishlogʻi", Chjou Libo (1908—79)ning "Poʻlat oqim" roman larida ishchi va dehqonlarning yangi hayoti va mehnati ifodalandi. Tarixiyinqilobiy syujetlarda romanlar (Yan Moning "Yoshlik qoʻshigʻi") yaratildi. 50-yillarning boshlarida tinchlik va xalklar doʻstligi mavzularida, ayniqsa, sheʼriyatda muhim asarlar ijod qilindi. Lekin 1958 yilda "inkilobiy romantizm bilan inqilobiy realizmning uygʻunligi" X.Xitoy adabiyotida birdan bir ijodiy metod deb eʼlon qilindi. Amalda esa ijod axlidan xaspoʻshlab aks ettirish, voqealarni ideallashtirish talab qilindi. 60-yillar oʻrtalaridan "madaniy inqilob" boshlanishi munosabati bilan yangi badiiy asarlar yaratilmay qoʻydi, tarjima asarlarini nashr etish toʻxtatildi, koʻpgina adabiybadiiy jur.larjurnallar yopildi. X.Xitoy yozuvchilari uyushmasi (1953 yildan tashkil qilingan)ning faoliyati ham, asosan, toʻxtab qoldi. 1970y.larning1970 yillarning boshlaridan adabiy hayotda bir oz jonlanish yuz berdi. "Madaniy inqilob" yillarida quvgʻinga uchragan yozuvchi va shoirlarning katta guruhi oklandi, ularning faoliyati qayta tiklandi. Ular tomonidan yozilgan asarlar nashrdan chikarildi. Xalqning ongini bozor munosabatlariga moslashtirish, oʻtgan davrga tanqidiy yondoshish, milliylikni saqlab qolish kabi masalalar yangi adabiyotning asosiy gʻoyasiga aylandi. Jahon adabiyotining xitoy adabiyotiga boʻlgan taʼsiri kuchaydi.

X.Xitoy hududida mil.miloddan av.avvalgi 4— 1-ming yillikka oid manzilgohlar saklangan. Mil.miloddan av.avvalgi 2ming yillikda devorlar bilan oʻralgan, ibodatxona va saroylari boʻlgan shaharlar paydo boʻldi (poytaxt Anyan sh.shahri saroyi xarobalari). Sinchli binolar qurilgan. Mil.miloddan av.avvalgi 1-ming yillik oʻrtalarida meʼmorlik va shaharsozlik prinsiplari shakllandi. Mamlakat markazlashgan yagona Sin davlatiga birlashtirilgach (mil.miloddan av.avvalgi 221—207), Buyuk Xitoy devorinint asosiy qismi qurildi. Sin va Xan davrlari (mil.miloddan av.avvalgi 206— mil. 220)da 2— 3 qavatli uylar, yirik saroylar qurildi. Mil.miloddan av.avvalgi 3-a.gachaasrgacha murakkab konstruksiyali ulkan saroylar, katta koʻprik, maqbara, darvozalar quriddi (Sichuan provinsiyasi, Yaan uyezdidagi Gaoi syuye). 3—6-a.lardaasrlarda buddizm taʼsiri natijasida kup yarusli ibodatxona — pagodalar barpo etildi (Xenan provinsiyasida, 523). 7—12-a.asr xitoy meʼmorligi shakllarning qatʼiyligi va mahobatliligi bilan ajralib turadi. Bu davrda Loyan, Chanʼan sh.larishaharlari, saroy va ibodatxona majmualari (Utayshan togʻlaridagi Foguan ibodatxonasi, 857), pagodalar (Sianya yaqinidagi Dayanta yoki "Yovvoyi gʻozlar" katta pagodasi, 652). Sun davlati davrida X.Xitoy meʼmorligiga shakllarning nihoyatda nafis va mutanosibligi xos (Kayfindagi Teta yoki "Temir" pagoda, 1041—48). Moʻgʻullarning Yuan sulolasi hukmronligi davri (13—14-a.asr)da yuanlar davlati poytaxti Dadu (keyinchalik Pekin)da binolar ansambli qayta qurildi, saroy majmualari yaratildi.

19-a.asr 2-yarmida Shanxay, Tyantszin, Nankin, Guanchjou kabi yirik shaharlarda Yevropa tipidagi eklektik binolar paydo boʻldi (Ixeyuan bogʻidagi Sinyanfan saroy paviloni, Pekindagi kutubxona). 20-a.asr 80-yillaridan zamonaviy qurilish konstruksiyalari milliy meʼmoriy anʼanalar bilan uygʻunlashtirilib, yirik bino va inshootlar bunyod etildi.

X.ningXitoyning kad. sanʼat yodgorliklari mil.miloddan av.avvalgi 3ming yillikka mansub. X.ningXitoyning kup joylaridan nafis ishlangan sopol idishlar, jez va nefritdan ishlangan va shakli hamda guli har xil boʻlgan buyumlar, hayvonlarning In davriga mansub toshdan ishlangan haykalchalari, Chjou davri (mil.miloddan av.avvalgi 11—3-a.asr)ga mansub amaliybezak sanʼati asarlari topilgan. Mil.miloddan av.avvalgi 1-ming yillikdan qilich sopi, mebel tayyorlashda lokdan foydalanila boshlandi. Mil.miloddan av.avvalgi 4—3-a.largaasrlarga oid shoyiga tush bilan rayem solingan asar saklangan. Xan davri (mil.miloddan av.avvalgi 206 — mil. 220) makbaralaridan mifologiya va dunyoviy mavzudagi relyef hamda yozuvlar, odam, uy hayvonlari tasvirlangan sopol idishlar, oltin va kumush bilan bezatilgan jez buyumlar topilgan.

4-a.danasrdan budda gʻor ibodatxonalari haykal va devoriy rasmlar bilan bezatildi (Yungan, Lunmin, Mayszishan). Bu davrda rassom Gu Kaychji va xattot Van Sichji ijod qildilar. Tan (618907) va Sun (9601270) sulolasi davrida X.Xitoy sanʼatining barcha turi ulkan yutuklarga erishdi. Bu davrda xalq hayotini haqqoniy aks ettiruvchi monumental rangtasvir paydo boʻldi; rassomlikning shoyi matoga tush yoki boʻyoq bilan rayem solish turi shakllandi. U Daotszi, Van Vey, Yan Liben, Chjou Fan, Xan Gan va boshqa Tan davrining mashhur rassomlari boʻlgan. Amaliy bezak sanʼati rivojlandi. Szindechjen chinni manufakturasida tayyorlangan mahsulotlar chet elga chiqarildi va jahonga mashhur boʻldi. 16-a.danasrdan badiiy kashtadoʻzlik va toʻquvchilik rivojlandi. 19-a.asr 2-yarmida X.ningXitoyning yarim mustamlakaga aylanishi ijtimoiy va madaniy hayotda qaramaqarshiliklar vujudga keltirdi, tasviriy sanʼatda turgʻunlik koʻzga tashlandi. Shu davrda Yevropa sanʼati taʼsirida moyboʻyoq rassomligi paydo boʻldi. 19-a.asr oxiridan rassomlar milliy klassikani ijodiy rivojlantirish yoki uni Yevropa uslubi yutuqlari bilan uygʻunlashtirishga intildilar. 20-a.ningasrning 20—30-yillarida yogʻoch gravyurasi paydo boʻldi. XXR tashkil boʻlgach (1949), Xitoy tasviriy sanʼati jadal surʼatda rivojlana boshladi. Bu davrda Szyan Yan, Xuan Chjou, Ye Syanyuy, Yan Chjiguan va boshqa samarali ijod qildilar. "Madaniy inqilob" yillari X.Xitoy rassomligi inqirozi davri boʻldi. 1976 yildan soʻng qayta tiklana boshladi. Rassomlar oʻz faoliyatlarini takomillashtirish yoʻllarini qidira boshladilar. X.daXitoyda Si Bayshi, Syuy Beyxun, Pan Tyanshou, Li Kuchat, Lyu Xaysu, Guan Shanyue va boshqa rassomlar mashhur. Zamonaviy tasviriy sanʼatida turli oqim va yoʻnalishlar mavjud.

X.Xitoy musiqa madaniyati jahonning eng qad.qadimiy musiqa madaniyatlaridan biri. Uning manbai mil.miloddan av.avvalgi 2ming yillikdayoq muayyan darajada rivojlangan qad.qadimiy qoʻshiq va raqslarga borib taqaladi. "Shitszin" ("Qoʻshiqlar kitobi", mil. av 11—6-a.larasrlar) da 3000 xalq qoʻshigʻi, marosim madhiyalari toʻplangan boʻlib, xalq qoʻshiq sanʼatining muhim yodgorligidir. Xitoy xalq musiqasi bir ovozli boʻlib pentatonikaga asoslangan (mil.miloddan av.avvalgi 7-a.daasrda shakllangan). Keyinchalik 7 va 12 ovozli sistema paydo boʻldi. Asosiy musiqa cholgʻulari (anʼanaviy xitoy orkestri, odatda, 100 ga yaqin, cholgʻudan tashkil topadi): torli — se, sin, pipa, erxu, sixu, banxu; puflama — syao, paysyao, di, sona, shen; urma — gong, qoʻngʻiroqcha, baraban, tarelkalar. Nota yozuvidagi (iyeroglif tizimi) birinchi professional asar — "Yulantsu" ("Tanho orxideya") pyesasidir (muallifi Syu Min, 6-a.asr). 8-a.daasrda balet sanʼati rivojlana boshladi. 12—13-a.lardaasrlarda dramatik dialog, orkestr joʻrligida kuylash, pantomima va raqsni oʻzida mujassamlashtirgan xitoy operasi shakllandi. 17-a.ningasrning oʻrtalaridan Sharqiy X.daXitoyda orkestr musiqasi rivojlandi. 19-a.asr bilan 20a oraligʻida Yevropa musiqasi taʼsiri sezildi. 1927 y.yil konservatoriya ochildi. X.Xitoy musiqasiga boshqa mamlakatlar musiqa sanʼati yutukdarini olib kirishga intiluvchi "Yangi xitoy musiqasi" deb nomlangan ilgʻor musiqa harakati paydo boʻldi. Kompozitorlar Ne Er (1912 35; ommaviy vatanparvarlik qoʻshiqlar muallifi), Si Sinxay (1905 — 45), Xuan Szi (1904—38), Chjanshu (1908—38) yangi musiqa asoschilaridir. 1953 y.yil X.Xitoy kompozitorlar uyushmasi tuzilgan. Pekin, Shanxay, Shenyan, Chendu, Tyantszin, Sian, Guanchjou sh.laridashaharlarida konservatoriyalar ishlaydi. X.daXitoyda dirijyorlar Li Demun, Xuan Itszyun, Yan Lyankun, Xan Chjunsze, Chjen Syaoin, kompozitorlar Li Xuanchji, Lyu Chji, Syuy Sisyan, Syuy Vey, Chju Szyaner, Chjan Juy, Chjen Syufen, ijrochisolistlar Lu Chunlin, Lyu Dexay, Van Gotun, Shen Chjungo, vokalchilar Chjan Syuan, Vey Sisyan, Xu Sunxua, Van Kun, Li Guilar mashhur. Soʻnggi chorak asr davomida musiqa sanʼatida katta yuksalish yuz berdi. Ayniqsa, zamonaviy estrada janri tez rivojlandi. Yoshlar oʻrtasida gʻarb musiqasiga boʻlgan intilishning kuchayishi har xil yoshlar ansambllari tashkil topishiga olib keldi. Yevropa musiqa ohanglari bilan milliy musiqa ohanglarining qoʻshilib ketishi kuzatildi. Musiqa ijro etishda zamonaviy musiqa cholgʻularidan foydalanish keng tarqaddi.

Teatr sarchashmalari xalqning qoʻshiqraqs ijodi, turli marosim va oʻyinlar bilan bogʻliq tomoshalardan boshlanadi. Xandavri (mil.miloddan av.avvalgi 3-a.asr — mil. 3-a.asr)da shaharlar va hunarmandchilikning rivoji teatr sanʼati taraqqiyotiga taʼsir etdi. Tan davri (7— 10-a.larasrlar)da buddizm xitoy adabiyoti va sanʼatiga, xususan, raqs sanʼatiga katta taʼsir koʻrsatdi. 8-a.asr oʻrtalarida imperator Syuantszun saroyida "Nokzor" ("Liyuan") teatr maktabi tashkil qilindi. 10—12-a.lardaasrlarda professional aktyorlar truppalari vujudga keldi. 13— 14-a.lardaasrlarda teatr sanʼati takomillashdi. 17—19-a.lardaasrlarda muayyan xudud bilan bogʻlangan mahalliy teatr janrlari (banszi, sintsyan, yuetszyuy va boshqalar) paydo boʻldi. 19-a.asr oʻrtalarida mahalliy teatrlar negizida teatrning yangi shakli — Pekin musiqali dramasi shakllandi; u keyinchalik xitoy umummilliy klassik musikali dramasiga aylandi. 20-a.asr boshlarida zamonaviy drama teatri shakllandi (asosan, Yevropa drama sanʼati taʼsirida). 1907 yilda birinchi drama truppasi — "Koʻklamgi majnuntol" ("Chunlyushe") tashkil qilindi. Oʻsha yili "Kuklam quyoshi" ("Chunyanshe") professional teatri ham tashkil topdi. 1927 y.yil Shanxayda ilgʻor teatr arboblari, dramaturg va aktyorlar "Janubiy jamiyat" ("Nantoshe")ga birlashdilar. 1930— 40 yillardagi yirik dramaturglar: Sao Yuy, Go Mojo, Xun Shen, Tyan Xan, Ouyan Yuysyan, Sya Yan va boshqa

X.daXitoyda birinchi film 1913 y.yil yaratilgan ("Soxta erxotinlar"). 1920—30-yillarda progressiv yoʻnalishdagi filmlar ishlab chikarildi ("Baliqchi qoʻshigʻi", "Yoʻl", "Chorraha" va boshqalar). 1940y.larda1940 X.yillarda Xitoy kinematografchilari ijtimoiy ahamiyatga ega boʻlgan filmlarni suratga oldilar ("Sungari daryosida", "Bahorgi suvlar sharqqa oqadi", "Sakkiz ming li, oy va bulutga yoʻl" va boshqalar). 1938 y.yil sent.dasentabrda tuzilgan Yanan kinoguruhi ozod etilgan hududlarda "Yanan va 8armiya", "Doktor Norman Betyun", "Nannivan" kabi hujjatli filmlar yaratdilar. 1946 y.yil X.Xitoy shim.shimoli-sharqining ozod etilgan rnlarida Dunbey (Shim.Shimoli-sharq) studiyasi (keyinchalik Chanchun) tashkil etildi. "Xitoy kizlari" (rej.lar Lin Szifen va Chjay Syan), "Poʻlat askar" (rej.rejissyor Chen In), "Oq sochli qiz" (rej.lar Van Bin va Chjan Shuyxua), "Partiya kizi" (rej.rejissyor Lin Nun), "Tinchlik yoʻlida" (rej.rejissyor Xuan Szolin) filmlari 1950-yillardagi eng yaxshi filmlardir. 1950 y.yil Pekin shahrida kinematografiya instituti tashkil etilgan. 1960-yillarning oʻrtalaridan filmlar i.ch.ishlab chiqarish kamaydi. 1967—69 yillarda deyarli barcha studiyalar oʻz faoliyatlarini toʻxtatdi, faqat bir nechtagina hujjatli film chiqarildi. 1976 yildan keyin kino i.ch.ishlab chiqarish astasekin tiklana boshladi. 1980-yillarda qishloq hayoti mavzusidagi "Yuelyan qishlogʻidagi qahqaxa", "Syuy Mao va uning kizlari", "Qishloqqa muhabbat" va boshqa filmlar yaratildi. "Sian hodisasi", "Nanchan qoʻzgʻoloni" filmlarida inqilob tarixidan muhim lavhalar aks ettirildi. "Qon har doim qaynoq", "Koʻprik ostida" filmlari hozirgi zamon yoshlari, ularning muammolariga bagʻishlandi. Shuningdek, Lu Sin, Mao Dun, Lao She asarlari asosida ham filmlar yaratildi. "Bulutlar ortidagi togʻlar qissasi", "Oʻrtacha yosh", "Yilqichi" kabi filmlarda xitoy xalqining maʼnaviy goʻzalligi va mehnatsevarligi haqida hikoya qilinadi. X.daXitoyda badiiy hamda hujjatli filmlar bilan bir qatorda multiplikatsion va ilmiyommabop filmlar ham ishlab chiqariladi.

Rasmiy nomi '''Xitoy Xalq Respublikasi'''. Poytaxti  — [[Pekin]] shahri. [[BMT]] aʼzosi.

Xitoy [[Gʻarbiy Osiyo]]da joylashgan boʻlib, maydoni 9,6 mln.million km² ni tashkil etadi. [[Osiyo]]dagi yirik davlat hisoblanadi, jahonda esa maydoni jihatidan [[Кanada]] va [[Rossiya]]dan keyin 3-oʻrinda turadi. Xitoy quruqlikda 14 davlat bilan chegaradosh, ular: [[Afgʻoniston]], [[Butan]], [[Birma|Myanma(Birma)]], [[Hindiston]], [[Qozogʻiston]], [[Qirgʻiziston]], [[Laos]], [[Moʻgʻuliston]], [[Nеpal]], [[Pokiston]] (talash hudud boʻlgan [[Кashmir]]), [[Koreya Xalq Demokratik Respublikasi|KXDR]], [[Rossiya]], [[Tojikiston]] va [[Vyеtnam]]. Chegaralarning umumiy uzunligi 22 117&nbsp;km. Dengiz boʻylab esa Shimoliy Koreyadan Vyetnamgacha, Gʻarbiy Xitoy dengizi, Koreys koʻrfazi, Sariq dengiz va Janubiy Xitoy dengizi, Tayvan oroli bilan Tayvan boʻgʻozi orqali 14 500 kilometr uzunlikda tutashgan. Xitoyni [[1949|1949-yildan]] Kommunistlar partiyasi boshqarib keladi. Xitoy faqat bir partiyali mamlakat hisoblanadi.

Xitoy tamaddunining oʻchogʻi sanaladi. Maydoni 5 ming kvadrat kilometrga teng bu togʻlar mamlakat janubi, Tszyansi provinsiyasining Intan shahri yaqinida joylashgan. SHimolda Xitoyning eng uzun daryosi  — Yantszi bilan chegaradosh. Janub tomondan mamlakatning eng katta chuchuk suvli daryosi  — Poyaku suvlari bilan yuviladi. Lushan togʻlari 2000 yillik tarixga ega boʻlib, ular ilk bora xitoy solnomalarida tilga olingan.

== IqtisodiyotiItisodiyoti ==

Xitoy Xalq Respublikasi aholisining soni boʻyicha dunyoda birinchi oʻrinda turadi. 2009- yil maʼlumotiga koʻra, Xitoy Xalq Respublikasi aholisi 1,329 mlrd kishini (Syangan MAR va Tayvan provinsiyasi, Aomen rayonidan tashqari) tashkil etdi. U hozirda dunyo aholisining 21  % ni tashkil etmoqda. Xitoy aholisining oʻrtacha zichligi 1 kv.km. ga 137 kishini tashkil etadi. Xitoy aholisi uning hududi boʻylab bir tekisda joylashmagan boʻlib, Sharqiy Xitoyning dengiz oldi rayonlarida aholining zichligi 1 kv.km. ga 410 kishidan ortiq aholi toʻgʻri kelsa, Markaziy Xitoyda aholining zichligi 1 kv.km. ga 200 kishidan ortiq toʻgʻri kelsa, gʻarbiy Xitoyning togʻli hududlarida bu koʻrsatkich 1 kv.km. ga 20 kishidan ham kam kishi toʻgʻri keladi.