Yunoniston: различия между версиями

 

== Tabiati ==

Yunoniston quruq subtropik mintaqada joylashgan. Mamlakat hududining 80 % togʻlik. Oʻrtacha balandligi 1000-1800 metrli togʻlar koʻp, eng baland choʻqqisi — Olimp togʻi (2911 metr). Togʻlar eroziya taʼsirida parchalanib ketgan va karst avj olgan. Peloponnes yarim orolning sharqida va Kiklada orollarida tez-tez zilzila boʻlib turadi.

 

 

== Aholisi ==

Aholisining 95 % [[yunonlar]]. Mamlakatning markaziy viloyatlarida [[albanlar]] va [[aromunlar]], sharqida [[turklar]] yashaydi. Yahudiy, loʻli va bolgarlar Yunonistonning hamma joyida bor. Rasmiy til — [[yunon tili]]. Aholining aksariyati pravoslavlar; 5 % boshqa dinlarda. Aholining 59 % shaharlarda, 11 % shaharchalarda<ref>[http://www.greek.ru/news/news_detail.php?ID=35102 Демографический кризис в Греции и других странах ЕС :: Греция от greek.ru<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>, 30 % qishloq joylarda yashaydi. Uning oʻrtacha zichligi — 1&nbsp;km² ga 75 kishi toʻgʻri keladi. 5 mln.ga yaqin yunon mamlakat tashqarisida, asosan [[AQSh]]da (2 mln. kishi), [[Kanada]], [[Avstraliya]], [[Olmoniya]]da istiqomat qiladi. Yirik shaharlari — [[Afina]], [[Saloniki]], [[Patri]]<ref name="Eurostat">{{cite web|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&language=en&pcode=tps00001&tableSelection=1&footnotes=yes&labeling=labels&plugin=1|title=Total population|publisher=[[Eurostat]]|date=2010-01-01|accessdate=2010-01-08|archiveurl=http://www.webcitation.org/616H7Ci44|archivedate=2011-08-21}}</ref>.

 

== Tarixi ==

Hozirgi Yunoniston hududida qadim zamonlarda antik sivilizatsiya mavjud boʻlgan. Mil. 4-asrda Yunoniston Vizantiya tarkibiga kirgan. 14—15-asrlarda [[Usmonlilar imperiyasi|Usmonli turk imperiyasi]] tomonidan istilo etilgan. Yunon xalqi xorijiy bosqinchilarga qarshi bir necha bor qoʻzgʻolon koʻtardi (1571, 1611-yillarda). [[Buyuk fransuz inqilobi]]dan taʼsirlangan inqilobchi-demokrat Rigas Velestinlis Yunoniston va boshqa Bolqon davlatlari uchun konstitutsiya yozdi. [[1814-yil]] Odesada „Filiki Eteriya“ („Axil jamiyat“) nomli maxfiy inqilobiy tashkilot tuzildi. Bu tashkilotga [[1820-yil]]da rus armiyasi generali, yunon aristokrat oilasidan chiqqan A. Ipsilanti rahbar boʻldi. „Filiki Eteriya“ ozodlik harakati bayrogʻini koʻtardi va [[1821-yil]] 25-martda Yunoniston mustaqillikka erishdi. [[1822-yil]] yanvarda Epidvarda chaqirilgan Milliy majlis Yunonistonning birinchi konstitutsiyasini qabul qildi va Yunonistonni mustaqil deb eʼlon qiddi. [[1827-yil]] aprelda yunon siyosiy arbobi I. Kapodistriya prezident qilib saylandi. [[Rossiya-Turkiya urushi]] (1828—1829) dan soʻng 3 davlat ([[Angliya]], [[Fransiya|Fransa]], [[Rossiya]]) London konferensiyasi qarorlariga muvofiq, [[1830-yil]]ning 3-fevraldan boshlab Yunoniston mustaqilligi tan olindi. [[1910-yil]]da Krit o. Yunoniston bilan qayta qoʻshildi. 1910—1915 yillar mobaynida Liberallar partiyasi tashkilotchisi E. Venizelos Yunoniston Bosh vaziri lavozimida ishladi. U bir qator islohotlar oʻtkazdi. Yunoniston [[1912-yil]]gi Bolqon ittifoqini tuzishda, Bolqon urushlari (1912—1913)da qatnashdi.

 

 

Yunonistonda dengiz transporti asosiy oʻrinni oladi. Savdo flotining salmogi jihatidan dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Yunonistonning 2579 kemasidan 1000 ga yaqini boshqa mamlakatlar bayrogʻi bilan suzadi<ref>[http://www.eurocharity.org/company/2908/1r21q/847/0753621/2 Attiki Odos S.A. — Responsibility towards the environment, the society and the human being]</ref>. Asosiy dengiz portlari: [[Pirey]], [[Saloniki]], [[Elefsis]]. Temir yoʻllarning uzunligi — 2,6 ming<ref>[http://www.roadtraffic-technology.com/projects/attiki_odos/ Attiki Odos Motorway, Greece]</ref>, avtomobil yoʻllarining uzunligi — 130 ming km. Afina va Salonikida xalqaro aeroportlar bor<ref>[http://www.gefyra.gr/en/index.php?ID=2ybqTBbWXdUn4xZd#137 Rio-Antirrio bridge//Concept & Construction — Официальная страница]</ref>.

 

== Eksport va import ==

 

=== Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari ===

Maorif tizimi 4 bosqichga boʻlinadi: 6 yillik umumiy<ref>[http://www.demokritos.gr/ Ο ιστότοπος του Εθνικού Κέντρου Έρευνας Φυσικών Επιστημών «Δημόκριτος»]</ref>, 3 yillik oʻrta va 3 yillik oʻrta maxsus, shuningdek, oliy taʼlim. Umumiy va oʻrta taʼlim majburiydir. Yunonistonda 17 universitet va bir qancha texnika institutlari bor. Yiriklari: Afina, Saloniki universitetlari, Afina politexnika instituti. Ilmiy muassasalari<ref name="eurydice">[http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice/documents/eurybase/national_summary_sheets/047_EL_EN.pdf Eurybase — Descriptions of National Education Systems and Policies]</ref>: Afina akademiyasi ([[1926-yil]] tashkil etilgan; unda bir qancha institutlari va komitetlar mavjud), 20 ga yaqin i.t<ref>[http://www.karaberopoulos.gr/karaberopoulos/ergasies/66.asp Δημήτριος Καραμπερόπουλος. Εγκυκλοπαίδεια Νεοελληνικού Διαφωτισμού, υπό έκδοση από το Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών]</ref>. instituti va bir qancha ilmiy jamiyatlar, Afina shahridagi Milliy rasadxona ([[1842-yil]] tashkil etilgan) va boshqalar. Yunonistondagi Milliy kutubxona ([[1828-yil]] tashkil etilgan), Afina shahridagi Deputatlar palatasi kutubxonasi<ref>http://ypepth.gr/en_ec_page1531.htm</ref>, universitetlar kutubxonalari yirik kutubxonalardir<ref>[http://www.karaberopoulos.gr/karaberopoulos/ergasies/108.asp Δημήτριος Καραμπερόπουλος. Ελληνική Παιδιατρική. Διαχρονική προσέγγιση, 15 Νοεμβρίου 2008]</ref>.

 

 

== Adabiyoti ==

Yangi yunon adabiyoti Vizantiya yemirilgandan keyin dastlabki asrlarda antik va Vizantiya madaniyati anʼanalari, Uygʻonish davri gʻoyalari, xalq ogʻzaki ijodiyoti zaminida yuzaga kelgan<ref>[http://feb-web.ru/FEB/LITENC/ENCYCLOP/le8/le8-1372.htm Греческая литература // «Литературная энциклопедия» (М., 1929—1939. Т. 1—11)]</ref>. 15—17-asrlar adabiyoti [[Kipr]], [[Rodos]], [[Dodekanes]], [[Krit]] va boshqa orollarda taraqqiy etdi. Turli janrlarda baquvvat asarlar („Qiz va yigit lapari“, „Choʻpon“, „Erofili“, „Erotokritos“) yaratildi. Bularda asosan ijtimoiy tengsizlik asoslari fosh etildi. 18—19-asrlarda [[yunon tili]]da bayon tusidagi adabiyot rivojlandi: K. Dapontes, M. Ibannu, I. Pandzeles va Rigas Velestinlis sheʼriyati muhim ahamiyat kasb etdi. A. Kalvos, A. Valaoritis kabi adiblar xalqning inqilobiy jasoratini kuyladilar. A. Matesis „Bazilik“ dramasi bilan milliy dramaturgiyaga asos soldi. Yunon milliy ozodlik qoʻzgʻoloni (1821—1829) ning yirik arboblari Ya. Makriyannis va F. Kolokotronis memuar (yodnoma) asarlar yaratdilar. D. Solomos, P. Sutsos, A. Rangavis kabi 1-Afina maktabining vakillari ijodida adabiyot anʼanalari oʻz ifodasini topdi. 2-Afina maktabining asoschisi K. Palamas asarlari („Qalbim nigohi“, 1892; „Loʻlining oʻn ikki qoʻshigʻi“, 1907; „Hajviy etyudlar“, 1912)da milliy til va milliy mavzuga asos solindi. 20-asr boshlarida ijod qila boshlagan D. Vutiras, P. Pikros, F. Kornaros kabi adiblarning asarlarida oddiy kishilarning ayanchli hayoti tasvirlangan. A. Sikelyanosning „Lirik hayot“ sheʼrlar toʻplami, „Iso Rimda“, „Digenisning oʻlimi“ dramalari adabiyot rivojida yangi bosqich boʻldi. Qarshilik koʻrsatish davrida taraqqiyparvar shoir va adiblardan A. Sikelyanos, F. Angules, G. Kodzyulas va b. ijodida antifashizm gʻoyasi ilgari surildi. Urushdan keyingi yillar yunon adabiyoti rivojida Jahon Tinchlik Kengashi adabiy mukofotining laureati N. Kazandzakisning roli katta. U „Kapitan Mixalis. Ozodlik yoki oʻlim“ romani bilan shuhrat qozondi. [[1967-yil]]gi davlat toʻntarishidan soʻng adabiyotda umidsizlik, tushkunlik kayfiyatlari paydo boʻldi. A. Avgerisning „Kesishgan va parallel yoʻllar“, P. Korovesisning „Sinov“ sheʼriy toʻplamlarida erk va tinchlik gʻoyalari aks etdi. Qadimgi yunon dramaturgi Sofoklning „Shoh Edip“ asari Oʻzbekistan Milliy akademik drama teatrida zoʻr muvaffaqiyat bilan koʻrsatildi. U teletasmaga yozib olinib zangori ekranda ham bir necha marta namoyish etildi<ref>[http://feb-web.ru/FEB/LITENC/ENCYCLOP/le8/le8-1372.htm Византийская литература // «Литературная энциклопедия» (М., 1929—1939. Т. 1—11)]</ref>.

 

== Meʼmorligi ==

Usmonli turklar hukmronligi davri (15-asr oxiri — 19-asr boshlari)da xalq meʼmorligi asosiy oʻrinni egalladi. Har bir vodiy va orolda uylar oddiy materiallardan oʻziga xos uslubda barpo etildi. Shimolda koʻproq yogʻochdan, orollarda toshdan foydalanildi. Tir orolidagi ravoqli va gumbazli, Andros, Mikonos va boshqa orollardagi yassi tomli uylar hozirgacha saqlangan. Yirik shaharlarda barpo etilgan turk mahallalari egri-bugri tor koʻchalardagi ikki qavatli uylardan iborat edi. Ibodatxonalar xochsimon-gumbazli tuzilishda boʻlgan (Afon va Metlor monastirlari). Mamlakat ozodlikka erishgach, [[1830-yil]]da harobaga aylana-yozgan Afina poytaxt sifatida qayta tiklandi. Afina shahrining bosh qurilish loyihasi yaratilgach (1830), Yunoniston meʼmorligida yangi davr boshlandi. Yunon meʼmorlari S. Kleantis va L. Kavtadzoglu klassik uslubga asoslangan yangi xil turar joy binolarini yaratishdi. Jamoat binolari klassitsizm anʼanalari asosida, ibodatxonalar Vizantiya meʼmorligi ruhida barpo etildi<ref>Полевой В.&nbsp;М.&nbsp;Греция (Королевство Греция). Архитектура и изобразительное искусство.//Общественные науки. Большая Советская Энциклопедия. Гл. ред. А.&nbsp;М.&nbsp;Прохоров, 3-е изд. Т. 30. Экслибрис&nbsp;— 1978. 632 стр.</ref>. Serhasham jamoat binolarini koʻpgina xorijiy meʼmorlar (Afinadagi Milliy kutubxona, 1832; universitet binosi, 1837; daniyalik meʼmor X. K. Xansen) qurgan. 20-asr boshlarida mahalliy iqlim sharoitiga moslashgan old tomoni bolxonali va lodjiyali koʻp xonali turar joylar (meʼmor K. Kitsikis), shahar tashqarisida villalar (meʼmor D. Pikionis, D. Tripodakis) qurildi. 50— 60-yillarda temir-beton va oynadan hamda mahalliy materiallardan foydalanib, xalq meʼmorligi asosida turli bino va mehmonxonalar (meʼmorlar P. Vasiliadis, P. Milonas va boshqalar) solindi. Maʼmuriy binolar koʻproq xalqaro meʼmorlik andazalari asosida (meʼmor K. Doksiadis), turar joylar (koʻp kvartirali arzon uylar, meʼmor A. Konstantinidis va boshqa), sanoat binolari (Afinadagi „Fiks“ fabrikasi, meʼmor T. Zenetos) qad koʻtardi, muzey va qadimgi yodgorliklar taʼmirlandi<ref>{{Из|БСЭ|ссылка=http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/65418/%D0%90%D1%80%D1%85%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0|заглавие=Архитектура|издание=3-е}}</ref>.

 

 

== Musiqasi ==

Yunoniston musiqasi — dunyodagi eng azaliy musiqiy madaniyatlardan biri. Oʻrta asr Yunoniston professional musiqasi Vizantiya musiqa madaniyatining taraqqiyot yoʻlidan bordi. 15-asr Turkiya istilosi davridan boshlab Yunoniston musiqasining rivoji toʻxtab qoldi. Milliy musiqa anʼanalari faqat xalq ijodi hamda cherkov musiqasida saqlanib qolgan. Xalq musiqasi turli shakl va janrlarga ega. Marosim, tarixiy, maishiy, lirik qoʻshiqlar mavjud. Ayniqsa, 17—18-asrlarda ezuvchilarga qarshi kurashgan kishi (kleft)lar haqidagi qoʻshiqlar mashxur boʻldi. Qoʻshiqlar joʻrligida koʻproq davra oʻyinlar (sirtos, sirtaki va boshqalar) ham ijro etiladi. Sozlar orasida lyutnya, lira, svirel (choʻpon nay), volinka va boshqalar uchraydi. Buzuki, mandolina, skripka, [[1830-yil]]lardan boshlab klarnet, gitaralar mashhur. Kerkira Filarmoniya jamiyatining (1840) asoschisi N. Mandzaros yunon milliy madhiyasini yaratgan. Kompozitor S. Samarasning Olimpiya oʻyinlari madhiyasi dastlab Afinada ijro etilgan (1896). Yunoniston milliy musika maktabi asoschilaridan biri M. Kalomiris Afinada Yunoniston milliy konservatoriyasini tashkil etdi; milliy opera va simfonik asarlari mashhur. 1940—1950-yillarda M. Xadzidakis va M. Teodorakis kabi koʻpgina qoʻshiqchi-kompozitorlar shuhrat qozondi. Yunonistonda milliy opera teatri (1919, Afina), 5 simfonik orkestr bor. Yagona davlat konservatoriyasi Salonikida ([[1914-yil]] tashkil etilgan); xususiy jamiyatlar qaramogʻidagi Afina (1871), Pirey (1904), yunon (1919) va Milliy konservatoriyalar (Afina, 1926) ham mavjud. Yil sayin ommaviy qoʻshiqlar festivali oʻtkaziladi<ref>[http://www.nytimes.com/2010/04/25/opinion/25kaplan.html?scp=1&sq=greece%20economy&st=cse For Greece’s Economy, Geography Was Destiny]{{ref-en}}</ref>.

 

 

== Kinosi ==

Yunonistonda [[1906-yil]] birinchi hujjatli film suratga olindi. 1911 — 1912 yillarda bir necha kinokomediyalar yaratildi. [[1914-yil]] asos solingan „Afina-film“ firmasi toʻla metrajli kinofilmlar muntazam ishlab chiqarishni yoʻlga qoʻydi. 1914—1918 yillarda koʻproq harbiy kinoxronikalar ishlandi. 1927—1931 yillarda tarixiy va zamonaviy badiiy asarlarni ekranlashtiruvchi yirik kinofirma — „Dagfilm“ faoliyat koʻrsatdi. „Sevgi va toʻlqinlar“ (1927, rej. D. Gaziadis), „Dafnis va Xloya“ (1931, rej. O. Laskos) va boshqalar shu firma mahsulotidir. [[1932-yil]] birinchi ovozli film ekranlashtirildi („Notoʻgʻri yoʻl“, rej. D. Gaziadis). Metaksas diktaturasi va fashistlar bosib olgan davrda „Qalb sadosi“ (1943, rej. L. Ioanopulos), „Qarsaqlar“ (1944, rej. G. Dzavelas) kabi milliy filmlar namoyish qilindi. Yunoniston ozodlikka erishgandan soʻng, dastlabki paytlarda yiliga 8—10 film yaratilgan boʻlsa, 50—60-yillarga kelib 46 taga yetdi. „Qonli Rojdestvo“ (rej. G. Zervos), „Sehrli shahar“ (rej. N. Kunduros), „Elektra“ (rej. M. Kakoyanis), „Paroxodga“ (rej. D. Damianos) kabi filmlar oʻzining mazmundorligi va ommaviyligi bilan ajralib turadi. A. Stavros, D. Konstandis, I. Dimopulos, I. Papas, P. Zervos, G. Kalogeratos, G. Arvinitis, A. Fonsu, O. Karlatos, T. Vengos, I. Liniku, N. Kurkulos, M. Merkuri, A. Vuyuklaki, D. Papamixail va boshqa Yunonistoning yirik kinematografchilaridir. N. Kunduros va T. Kanellopuloslar esa hujjatli va ilmiy-ommabop filmlar i.ch.da shuhrat qozondilar. Yunonistonda yiliga 100—120 film ekranlashtiriladi .

 

{{Yevropa}}