Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi: различия между версиями
м
нет описания правки
Sf7 uz (обсуждение | вклад) м (1 revision imported: Davlatlar) |
Sf7 uz (обсуждение | вклад) мНет описания правки |
||
Строка 10:
|established = [[27-oktabr]] [[1924-yil|1924]]
|from = [[13-may]] [[1925-yil|1925]]
|to = [[
|area = 447,4 ming km²<br />SSSR-da 5-oʻrinda
|population = 19,906,000 kishi ([[1989-yil|1989]])<br />SSSR-da 3-oʻrinda
Строка 16:
|anthem = [[Oʻzbekiston SSR davlat madhiyasi]]
}}
'''Oʻzbekiston sovet sotsialistik respublikasi''' ('''OʻzSSR''', '''Oʻzbekiston SSR''') — Oʻrta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish oʻtkazilishi natijasida tashkil topgan va SSSR tarkibiga kirgan milliy respublika (1925—91). [[1991-yil]] [[31-avgust]]da mustaqilligini eʼlon qildi va Oʻzbekiston Respublikasiga aylandi.
Turkiston avtonom sovet sotsialistik respublikasi, Buxoro xalq sovet respublikasi va Xorazm xalq sovet respublikasi hududlarining , asosan, oʻzbeklar va qoraqalpoqlar yashaydigan qismlarida vujudga kelgan. Oʻrta Osiyoning markaziy qismida joylashgan. Maydoni 447 400 km². Aholisi 5 mlndan ortiq (1926), 6,4 mln. (1939), 8,3 mln. (1959), 11,8 mln. (1970), 15,4 mln. (1979), 20 mln.ga yaqin (1989) kishi.
Siyosiy tarixi va davlat boshqaruvi. Oʻrta Osiyoda milliyhududiy chegaralanish oʻtkazilishi natijasida Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi tugatilib, uning hududi yangi tuzilgan OʻzSSR, Turkmaniston SSR, Tojikiston ASSR (OʻzSSR tarkibida, 1929 yildan Tojikiston SSR), shuningdek, Qoraqirgʻiz (Qirgʻiziston) muxtor viloyati (RSFSR tarkibida; Qirgʻiziston SSR), Qoraqalpoq muxtor viloyati (Qozogʻiston ASSR tarkibida; keyinchalik Qoraqalpogʻiston ASSR, 1936 yildan OʻzSSR tarkibida) tarkibiga kiritildi.▼
OʻzSSRda oʻzbeklar (14 mln.dan oshiq), qoraqalpoqlar (411 900), tojiklar (933 600), qozoqlar (808 200), qirgʻizlar (174 900), turkmanlar (121 600) yashagan (1989).
Umumoʻzbek sovetlarining Buxoroda boʻlgan 1qurultoyi (1925 yil 13—17 fevral)da "Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasini tashkil etish toʻgʻrisida deklaratsiya" qabul qilindi. Qurultoyda respublikaning oliy organlari: OʻzSSR Markaziy Ijroiya Qoʻmitasi OʻzSSR MIK va OʻzSSR Xalq Komissarlari Soveti — OʻzSSR XKS tuzilgan. OʻzSSR maʼmuriy jihatdan 1925 yilda dastlab 8 ta viloyat (Samarqand, Toshkent, Fargʻona, Xoʻjand, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Xorazm) va Tojikiston ASSR (1929 yilgacha OʻzSSR tarkibida boʻlgan), 22 uyezd va 241 volostga boʻlingan. 1926 yilda maʼmuriy-iqtisodiy r-nlashtirish amalga oshirilgan. 1987 yil da OʻzSSR tarkibiga Qoraqalpogʻiston ASSR (1936 yildan u OʻzSSR tarkibida boʻlgan), 12 ta oblast (Andijon, Buxoro, Jizzax, Navoiy, Namangan, Samarqand, Sirdaryo, Surxondaryo, Toshkent, Fargʻona, Xorazm, Qashqadaryo), 155 r-n, 123 shahar, 95 ta posyolka hamda Toshkent shahri kirgan. OʻzSSR Butunittifoq sovetlarining 3sʼyezdi (1925 yil 13 may)da SSSR tarkibiga kiritilgan. 1927, 1937, 1978 yillarda OʻzSSR Konstitutsiyalari qabul qilingan.▼
Poytaxti 1925 yil fevral dan to may oyigacha Buxoro, 1925 yil maydan to 1930 yil dekabrgacha Samarqand, 1930 yil oxiridan Toshkent.
Resggublika siyosiy hayotida Oʻzkompartiya (1925 yil fevralda Buxoroda tuzilgan) yetakchi rol oʻynagan. OʻzSSR da hokimiyatning qonun chiqaruvchi oliy organi — OʻzSSR Oliy Soveti (1937 yildan) hamda ijro qiluvchi va boshqaruvchi oliy organi — OʻzSSR Ministrlar Soveti (1946 yildan) hisoblangan. Davlat hokimiyatining mahalliy organlari — 2,5 yilga saylanadigan xalq deputatlarining oblast, r-n, shahar, posyolka, qishloq va ovul sovetlari boʻlgan. Biroq amalda hokimiyat Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi (KPSS)ning respublikadagi boʻlimi — Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi va markaz gumashtalari qoʻlida boʻlgan. OʻzKP(b) eʼtiborini sovet hokimiyatini mustahkamlashga, bosmachilik va mahalliy mulkdorlarga qarshi kurashga, sotsialistik industrlashtirishni amalga oshirishga, qishloq xoʻjaligini kollektivlashtirishga, madaniy inqilobni oʻtkazishga qaratgan.▼
OʻzSSR hududi shimol va shimoli-gʻarbda Qozogʻiston SSR, janubi-gʻarbda Turkmaniston SSR, janubi-sharqda Tojikiston SSR, shimoli-sharqda Qirgʻiziston SSR, janubda Afgʻoniston bilan chegaradosh boʻlgan.
== Siyosiy tarixi va davlat boshqaruvi ==
▲
▲Umumoʻzbek sovetlarining Buxoroda boʻlgan
▲
Oʻzbekiston SSR tashkil qilinganidan soʻng respublika davlat boshqaruvi organlari Ittifoq organlari tartibida va ulardan andoza olingan holda tuzilgan. Bu ittifoqdosh respublikalarning markazdan turib boshqarishning eng oson va oddiy, shu bilan birga mustahkam shakli edi.
Строка 36 ⟶ 45 :
Sovet rejimi dastavval mavjud tuzumga muxolifatda turganlarga qarshi repressiya siyosatini amalga oshirgan boʻlsa, 30-yillardan boshlab oʻz xalqiga nisbatan ommaviy terrorni qoʻlladi.
20-asr 20-yillarining 2-yarmi va 30-
30-yillar oʻrtasiga kelganda butun mamlakatda boʻlgani singari OʻzSSRda ham ommaviy qatagʻonlar avj oldi.
Строка 46 ⟶ 55 :
1937—39 yillarda toʻqib chiqarilgan soxta ayblovlar boʻyicha Oʻzbekistonda 41 mingdan ortiq kishi hibsga olinib, ulardan 37 mingdan ortigʻi jazolandi, 6 920 kishi esa otib oʻdsirishga hukm qilindi. Umuman olganda, 1937—53 yillarda OʻzSSR Ichki ishlar xalq komissarligi (NKVD) troykasi (uchligi) tomonidan 100 mingdan ortiq kishi qatagʻon qilindi, ulardan 15 ming nafari otib tashlandi. 1936—40 yillarda faqat davlat va jamoat arboblari, yozuvchilar, shoirlar va olimlardan 5 758 kishi qamoqqa olinib, ulardan 4 811 kishi otib oʻldirishga hukm qilingan edi.
1925—29 yillarda Oʻzbekistonda
Urush tugagach, oradan koʻp oʻtmay OʻzSSR boʻylab yana bir yalpi qirgʻin toʻlqini yelib oʻtdi. 20-asrning 40-yillari oxiri va 50-yillari boshidagi qatagʻonlar, asosan, madaniyat va fan arboblariga qarshi qaratiddi. Oʻzbekiston Kompartiyasi MK markazning
20-asrning 50—80-yillarida OʻzSSRda turli sanoat korxonalari qurilgan, yangi shahar va posyolkalarga asos solingan. Mirzachoʻl, SurxonSherobod va boshqalar choʻllarning oʻzlashtirilishi natijasida ekin maydonlari kengaygan. Xalqning turmush darajasi muayyan darajada yaxshilangan, biroq maʼnaviyatga kuchli zarar yetkazilgan. Ayniqsa, Oʻzbekiston iqtisodiyoti markaz manfaatlariga boʻysundirilgan. SSSRning agrar respublikalaridan biriga aylangan OʻzSSRda paxta yakkahokimligi oʻrnatilgan. 20-asrning 60-yillarida Orol dengizining qurishi boshlandi va u mintaqadagi ekologik muhitga jiddiy zarar yetkazdi.
Строка 60 ⟶ 69 :
20-asrning 80-yillari boshlariga kelganda sovet rejimi, uning siyosiy tizimi va xoʻjalik yuritish usullari oʻzining rivojlanish imkoniyatlarini tugata boshlaydi. OʻzSSR iqtisodiyoti ham, katta xom ashyo va tabiiy boyliklar zaxirasiga ega boʻlishiga qaramasdan, SSSRning markaziy hududlaridan juda tez ortda qola boshlagan.
OʻzSSRning ijtimoiy-siyosiy hayotida 1984 yil 23 iyunda boʻlgan Oʻzbekiston Kompartiyasi MK
SSSR Bosh
OʻzSSRda paxta tayyorlash va uni qayta ishlash bilan bogʻliq jarayonlardagi "qoʻshib yozish", "oʻgʻrilik", "koʻzboʻyamachilik", "poraxoʻrlik" va h.k.ni (aslida ham bunday moliyaviy jinoyatlar va qingʻirliklar
1983—90 yillarda OʻzSSRda "paxta ishi" degan uydirma boʻyicha jami 40 ming kishi tergov qilindi, 5 ming kishi esa soxta ayblar bilan jinoiy javobgarlikka tortildi. Tergov jarayonida inson huquqlari toptalib, tutqunlarga jismoniy va ruhiy tazyiq oʻtkazildi
OʻzSSR va oʻzbek xalqiga nisbatan qilingan ushbu qatagʻon va yovuzliklar xalq ommasini sovet rejimiga nisbatan nafratini oshirdi, tuzumga boʻlgan munosabatini keskin oʻzgartirdi. Ana shunday murakkab bir vaziyatda respublikada mustaqillik uchun kurash kuchaydi. Oʻzbek xalqi oʻzining milliy ruhi, ozodlik va kelajakka boʻlgan ishonchini yoʻqotmay, mustaqillik poydevorini qiyinchilik bilan boʻlsada, asta-sekin qoʻyib bordi. Mustaqillikka ishonch 1990 yil 20 iyunda OʻzSSR Oliy Soveti "Mustaqillik deklaratsiyasi"ni qabul qilganida yaqqol namoyon boʻldi. 1991 yil 31
== Iqtisodiy va madaniy hayot ==
OʻzSSRda 1925—26 yillarda ishchilar soni 11 900 kishiga yetdi. Ularning 29,3% ni mahalliy millat vakillari tashkil etardi. Oʻzbekiston uchun sanoat qurilishini keng surʼatda jadallashtirish nihoyatda zarur edi. Chunki respublika iqtisodiyoti 20-asrning 30-yillari boʻsagʻasida ham agrar xususiyatga egaligicha qolayotgan edi. 1927 yilda OʻzSSR xalq xoʻjaligida qishloq xoʻjaligining salmogʻi 62,6%, sanoatning salmogʻi 37,4% ni tashkil etar, shu bilan birga sanoat ishlab chiqarishning 90% qishloq xoʻjaligi xom ashyosini qayta ishlashga asoslangan
=== Birinchi 5 yillik davri ===
Sanoatning rivojlantirilishi energetika bazasini kengaytirishni talab qilardi. Fargʻona, Samarqand, Toshkent va boshqalar joylarda yangi elektr
=== Ikkinchi 5 yillik davri ===
== Uchinchi 5 yillik davri ==
Urushdan oldingi uchinchi 5 yillik davri (
Urush boshlanishi vaqtiga kelib respublikaning sanoat potenniali 1445 ta yirik va oʻrta sanoat korxonalarini hamda 19 mingta mayda korxonalarni oʻz ichiga olgan. Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi urush vositalarini va isteʼmol buyumlarini ishlab chiqaradigan tarmoqlar oʻrtasidagi nisbat jiddiy ravishda oʻzgardi. Yirik sanoat salmogʻi 1928 yildagi 16,3% dan 1940 yilda 32,8% ga koʻtarildi.
Sanoatni kadrlar bilan taʼminlash jarayoni ziddiyatli xususiyatga ega boʻldi. Umuman, shiddatli industrlashtirish surʼatlari ishchilar va
Sovet davlatining siyosiy rahbariyati
OʻzSSRda bolsheviklar partiyasi tomonidan 20-asrning 20-yillar oxiri —
OʻzSSR Xalq Komissarlari Sovetining raislari: F.Xoʻjayev (1925—37), A.Karimov (1937),
▲OʻzSSRda bolsheviklar partiyasi tomonidan 20-asrning 20-yillar oxiri — 30ylar boshida amalga oshirilgan "madaniy inqilob" milliy madaniyatga qattiq zarba berdi. Markaz tomonidan oʻzbek xalqining ming yillik urfodatlari va asriy qadriyatlari zararli deb hisoblanib, ular man etildi. 1929 yilda xalqimizning koʻp asrlik tarixi, madaniyati aks etgan arab imlosiga asoslangan oʻzbek yozuvi lotin, 1940 yilda esa kirill imlosiga almashtirildi. Islom dini va uning qadriyatlari oyoqosti qilindi. Oʻzbek tili 2darajali tilga, rus tili esa davlat va asosiy muomala tiliga aylantirildi. Biroq bunday holatlarga qaramasdan sovet davrida madaniyat sohasida muayyan yutuqlarga ham erishildi. Savodsizlikni tugatish ishlari olib borildi, pedagogik va ilmiy kadrlar tayyorlash maqsadida yangi maktablar, texnikumlar va intlar ochiddi. Mafkuraviy tazyiklarga qaramay, Oybek, Gʻafur Gʻulom, Hamid Olimjon, Zulfiya, Abdulla Qahhor, Maqsud Shayxzoda, Mirtemir kabi yozuvchi va shoirlar, Habib Abdullayev, Ibrohim Moʻminov, Obid Sodiqov, Yahyo Gʻulomov kabi olimlar, Olim Xoʻjayev, Razzoq Hamroyev, Shukur Burhonov, Lutfixonim Sarimsoqova, Halima Nosirova, Tamaraxonim kabi sanʼatkorlar yetishib chiqsi.
Oʻzbekiston Kompartiyasi MKning
▲OʻzSSR Xalq Komissarlari Sovetining raislari: F.Xoʻjayev (1925—37), A.Karimov (1937), SSegizboyev (1937— 38), A.Abdurahmonov (1938—46 yilgacha); OʻzSSR Ministrlar Sovetining raislari: A.Abdurahmonov (1946 — 50), A.Mavlonov (1950—51), N.Muhitdinov (195153; 195455), U.Yusupov (195354), S.Kamolov (195557), M.Mirzaahmedov (195759), O.Alimov (1959— 61), R.Qurbonov (196171), N.Xudoyberdiyev (197184), Gʻ.Qodirov (198489), M.Mirqosimov (198990). OʻzSSR Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining raisi: I.Karimov (1990 yil 1 noyabrdan).
OʻzSSR Markaziy Ijroiya Qoʻmitasi raisi: yil Oxunboboyev (1925—37 yilgacha);
▲Oʻzbekiston Kompartiyasi MKning 1kotiblari: V.Ivanov (1925 — 27), N.Gikalo (1929), A.Ikromov (1929— 37), U.Yusupov (193750), A.Niyozov (195055), N.Muhitdinov (195557), S.Kamolov (195759), Sh.Rashidov (195983), N.Usmonxoʻjayev (198388), R.Nishonov (1988—89), I.Karimov (198991).
OʻzSSR
== Tarixi ==
Строка 102 ⟶ 115 :
=== Oʻzbekiston XX asrning 20-40-yillarida ===
[[1924-yil]] Oʻzbekiston, respublikalardan biri sifatida tashkil etildi va Sovet Ittifoqi tarkibiga kirdi. [[1927-yil]]ning martida Oʻzbekistonning birinchi Konstitusiyasi qabul qilindi<ref name="Uzbekistan Regions">[http://statoids.com/uuz.html Uzbekistan Regions]. Statoids.com.</ref>. Oʻsha yillari xalq xoʻjaligi va madaniyatni rivolantirishda respublikalararo boshqaruv organlari — Oʻrta Osiyo iqtisodiy kengashi (jaligi zavodi, Quvasoy sement va ohak zavodi, Toshtekstilkombinati va boshqalar bor edi. 1925—1929 yillarda yer-suv islohoti amalga oshirildi.
=== Oʻzbekiston urush yillarida (1941-1945 yy.) ===
Строка 109 ⟶ 122 :
=== Oʻzbekiston urushdan soʻnggi davrda (1945-1991 yy.) ===
Urushdan keyingi davrda Oʻzbekistonda rivojlangan transport va energo tizimlari bilan taʼminlangan
80-yillarda SSSR siyosiy va mafkuraviy inqirozga duch keldi. Markazdan qochish hollari kuchayib bormoqda edi. SSSR hududida yashovchi xalqlar bu vaqtga kelib iqtisodiy va oʻz milliy anglashining shunday darajasiga yetdiki, endi ittifoqdan iqtisodiy, davlat va siyosiy qaramlik har bir respublikaning bundan keyingi ravnaqini orqaga tortuvchi holatga aylanib qolgandi. Kutilayotgan istiqbol uchun esa yangi sharoitlar kerak edi<ref>[http://www.departments.bucknell.edu/russian/const/36cons01.html 1936 Constitution of the USSR, Part I]. Departments.bucknell.edu.</ref>.
Строка 151 ⟶ 164 :
== Adabiyot ==
* Oʻzbekistonning yangi tarixi, 2-kitob [Oʻzbekiston sovet
* Azizxoʻjayev A., Mustaqillik: kurashlar, iztiroblar, quvonchlar, T., 2001;
* Alimova D. A., Golovanov A. A., Oʻzbekiston
* Tarix shohidligi va saboqlari, T., 2001;
* Oʻzbekiston tarixi (1917—1991 yil), T., 2002;
Строка 162 ⟶ 175 :
* [http://www.avtonomer.net/content/view/269/45/ Автомобильные номера Узбекской ССР]
{{Shoʻro Ittifoqi Jumhuriyatlari}}
{{OʻzME}}
[[Turkum:Oʻzbekiston:Tarix]]
[[Turkum:Oʻzbek SSJ]]
|