Qizilqum: различия между версиями

|Joylashuvi = Oʻrta Osiyo▼

|Kenglik = ▼

'''Qizilqum''' — [[Oʻrta Osiyo|Õrta Osiyo]]dagi qumli [[choʻl|chõl]]. [[Amudaryo]] va [[Sirdaryo daryosi|Sirdaryo]] oraliģida ([[Oʻzbekiston|Õzbekiston]], [[Qozogʻiston|Qozoģiston]], qisman [[Turkmaniston]] hududida) joylashgan. Shim.ģarbdan [[Orol dengizi]], sharqda [[Tyan-Shan|Tyanshan]] va [[Pomir-olay togʻlari|Pomir-Olay toģ tizmalari]] bilan chegaradosh. Umumiy maydoni 300 ming km². Hududining kõp qismi tekislik. Q.da õrtacha balandlik jan. va jan.sharqida 300 m, shim.ģarbida 53 m. Q. hududidagi [[Sulton uvays togʻi|Sulton Uvays toģi]], [[Boʻkantov|Bõkantov]], [[Yetimtogʻ (togʻ)|Yetimtoģ]], [[Tomditov]], [[Quljuqtov]] va boshqalar past toģlar yuvilib ketgan alp antiklinalining õzagidir. Vaqginchalik oqar suvlar toģlardan yuvib tushgan materiallar toģ etaklariga tõplanib nishab prolyuvial tekisliklarni hosil qilgan. Ular toģlardan uzoqlashgan sari pasaya boradi. Shuningdek, Q. hududida [[qir]]lar ([[Beltov balandligi|Beltov]] va boshqalar), yassi plitalar, berk [[botiq]]lar ([[Mingbuloq botigʻi|Mingbuloq]], [[Oyoqogʻitma botigʻi|Oyoqoģitma]], Qoraxotin, [[Moʻlali botigʻi|Mõlali]] va boshqalar) hamda qadimiy suvsiz daryo [[oʻzan|õzan]]lari: Aqchadaryo, Janadaryo, Daryosoy, Quvonchdaryo, Mahandaryo va boshqalar mavjud.▼

Toģlar va ularni õrab turgan toģ oldi tekisliklari bir-biridan qum massivlari bilan ajralib turadi. Qum massivlari uchun qator tepa va kõzanak qumlari xosdir. Q.ning katta qismini qum massivlari: Juranqum, [[Toshquduq qumligi|Toshquduq]], [[Yomonqum choʻli|Yomonqum]], Kemirekqum va boshqalar egallagan. Qum massivlarida eol relyef shakllari — qum marzalari, dõng qumlar, barxanlar uchraydi. Qum marzalari kõproq meridianal yõnalishga ega, õsimliklar bilan mustahkamlangan. Ularning . nisbiy balandligi 3— 30 m, baʼzan 75 m ga yetadi. Q.ning markaziy qismida kõpincha dõng qumlar tarqalgan (ular ham õsimliklar bilan mustahkamlangan). [[Barxan]]lar nisbatan kam bõlib, bular aholi yashaydigan joylar va quduqlar atrofida uchraydi. Barxanlarning harakatga kelishi insonning xõjalik faoliyati bilan boģliq. Marza qumlar orasidagi past joylarda taqirlar hosil bõlgan, ular Q. ning shim.ģarbiy va shim.sharqiy qismida, ayniqsa, keng tarqalgan. Tektonik jihatdan Q. Turon plitasida joylashgan. Q.dagi past toģlar paleozoy davriga mansub metamorfizlashgan [[slanetslar|slanets]], [[rogoviklar|rogovik]], [[ohaktoshlar|ohaktosh]], [[marmar]], [[granit]]lardan tashkil topgan. Tekislik qismida mezokaynozoy davri [[gil]]lari, [[qumtosh]]lar, [[konglomerat]]lar, [[mergel]]lar, shim. qismida esa Amudaryo va Sirdaryoning qadimiy daryo yotqiziqlari tarqalgan.▼

[[Iqlim]]i keskin [[kontinental iqlim|kontinental]]. Yozi issiq, qishi sovuq. Havoning õrtacha yillik temperaturasi shim. qismida 9,8°—10,5°, jan.da 13°—15°. Yanv.ning oʻrtacha temperaturasi 0° dan –9° gacha, eng past temperatura –30, –31°, ayrim joylarda –34°. Iyulning oʻrtacha temperaturasi 29°, ayrim joylarda 30—31°. Eng yuqori temperatura (iyudda) 46—49°. Q. da yozda yer yuzasi qizib ketadi. Namlik serob va õsimliklarga boy bõlgan Amudaryoning quyi oqimiga qaraganda Q.da vegetatsiya davrida musbat tralar yiģindisi ancha yuqori, nisbiy namlik esa kunduzi õrtacha 10—12% past. Havoning nisbiy namligi iyulda kunduz kunlari hech qayerda 20% dan oshmaydi. Q.ga yillik temperatura amplitudasining kattaligi xos. Amudaryo etagiga qaraganda bu yerda yoģin kam. Yillik yoģin 80—160 mm, asosan, qish (30%) va bahor (48%) fasllarida yoģadi. Yozda yoģinning faqat 3% tushadi. Yozda havo quruq keladi va temperatura yuqori, tuproq qurģoqchiligi birmuncha vaqtliroq boshlanadi. Qumli massivlar va qumoq tuproqlardagi õsimlik õsgan joylarda qumoq va gilli joylarga qaraganda tuproq u qadar quchli emas.▼

Q.da yil davomida shimoliy, shim. sharqiy va shim.ģarbiy shamollar tezligi õrtacha (3—–4 m/sek.) esib turadi. Baʼzida kuchli bõronlar ham bõladi. Iqlimi quruq bõlganidan Q.da doimiy oqar suvlar yõq. Past toģlardan boshlanuvchi quruq soylarda faqat bahorgi yoģingarchilik paytlaridagina suv okddi. Q yer osti suv zaxirasiga boy, lekin, ularning kõp qismi shõr. Faqat Turon plitasi poydevorida joylashgan karstlashgan ohaktoshlardagi yer yoriqlarida chuchuk suvlar zaxirasi mavjud bõlib, ular qulay joylarda yer yuzasiga [[buloqlar]] sifatida ([[Tomdibuloq]], Irlir va boshqalar) chiqadi.▼

Q.da qumli massivlar va past qirlar katta maydonni egallaydi. Qumli massivlar uchun [[qumli choʻl tuproqlari|chõl qumli tuproqlari]], qirlar uchun bõz qõnģir tuproqlar xos. Taqir, [[shoʻrxoklar|shõrxok]] tuproqlar tarqalgan. Bularda [[chirindi]] moddalari kam. Q. õsimliklari xilmaxil. Chõl sharoitida namlikning taqchilligi va havo, tuproq haroratining balandligiga õsimliklar ham moslashgan. Õsimlik [[tur (biologiya)|tur]]i 900 ga yaqin, shundan 226 turi (25%) Õrta Osiyo uchun xos va 34 turi (3,5%) Q.ga xos õsimliklardir. Q.da õsimliklar rivojlanishining tez yetiluvchanligi ([[efemerlar|efemerligi]]), qurģoqchillikka moslashuvchanligi ([[kseromorfizm|kseromorfligi]]), baʼzi õsimlik [[ildiz (oʻsimlik)|ildiz]]larining tuproqqa chuqur kirib borishi (freatofit), shõr muhitda ham vegetatsiya qilish xususiyatiga ega ekanligi (galofit) bilan ajralib turadi. Oq va qora [[saksovul]], ularga aralash holda õsuvchi [[cherkez]], [[qandim]], chogon, borjok (qizilcha), [[shuvoq]] va boshqalar keng tarqalgan. Oq saksovulzorlar [[biyurgʻun|biyurģun]], [[boyalich]], keyreuk [[shoʻra|shõra]]lar bilan, goho yulģun aralash ham uchraydi. Shuvoqzorlar Q.ning katta hududlarini egallagan. Shõr bosgan tuproqlarda sarsazan, qorashõra, shohilak, [[yulgʻun|yulģun]] va boshqalar bor.▼

[[Sut emizuvchilar|Sutemizuvchilar]]dan [[jayran]], [[saygʻoq|sayģoq]], chõl [[mushuklar|mushugi]], barxan mushugi, [[qoʻshoyoqlar|qõshoyoq]], [[yumronqoziq]], [[qumsichqonlar|qumsichqon]], [[tulki]], [[boʻri|bõri]], [[quyon (hayvon)|quyon]], [[olakoʻzan|olakõzan]], uzun quloq tipratikan; sudralib yuruvchilardan qum [[boʻgʻma ilonlar|bõģma iloni]], [[oʻqilon|õqilon]], uzun quloqli va taqir dumaloqbosh [[kaltakesaklar|kaltakesak]], [[agamalar|agama]], [[echkemarsimonlar|echkemar]]; [[qushlar|qushlar]]dan [[boyqushlar|boyqush]], [[chil]], xõjasavdogar, saksovul [[toʻrgʻaylar|tõrģayi]], chõl [[qargʻalar|qarģasi]], [[bulduruq]], [[burgut]], boyqush; [[hasharotlar]]dan [[chayonlar|chayon]], [[qoraqurtlar|qoraqurt]], [[biylar|biy]], [[chigirtka]] va boshqalar uchraydi. Q.da mayin junli va [[qorakoʻl qoʻy zoti|qorakõl qõylar]] boqiladi. [[Artezian suvlari|Artezian]] havzalardan suv chiqarilib, chorvachilikni rivojlantirish maqsadida kichik [[voha]]lar vujudga keltirilmoqda. Qoldiq toģlardan [[marmar]], [[grafit]], [[feruza]], [[Muruntov]]dan [[oltin]], [[uran]], shuningdek, [[fosforitlar|fosforit]], [[korund]], [[boksitlar|boksit]] konlari topilib, qazib olinmoqda. Gazli konidan foydalanilmoqda.▼

* Fyodorovich B.A., Lik pustshi, M., 1954;Baratov P., Oʻzbekiston tabiiy geografiyasi, T., 1996; Baratov P., Mamatqulov M., Rafiqov A., Oʻrta Osiyo tabiiy geografiyasi, T., 2002.▼