Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi

{{{nomi}}}

Sovet Ittifoqi bayrogʻi

Sovet sotsialistik respublikalari ittifoqi (SSSR, Sovet Ittifoqi) — sobiq Rossiya imperiyasi hududining katta qismida 1922—1991 yillarda mavjud boʻlgan davlat. SSSRni tashkil etish toʻgʻrisida deb atalgan Shartnoma (1922)ga muvofiq, uning tarkibiga xalqlarning xohish-irodasiga koʻra Rossiya (RSFSR), Ukraina (USSR), Belorussiya (BSSR), Zakavkazye respublikalari [ZSFSR; 1936 yildan ittifoqdosh respublikalar — Ozarbayjon (Ozarbayjon SSR), Armaniston (Armaniston SSR), Gurjiston (Gurjiston SSR), keyinchalik — 1925 y. Oʻzbekiston (Oʻzbekiston SSR), Turkmaniston (Turkmaniston SSR), 1929 yildan Tojikiston (Tojikiston SSR), 1936 yildan Qozogʻiston (Qozogʻiston SSR), Qirgʻiziston (Qirgʻiziston SSR), 1940 yildan Moldaviya (Moldaviya SSR), Latviya (Latviya SSR), Litva (Litva SSR) va Estoniya (Estoniya SSR) kiritilgan.

20yillarning boshlaridan, ayniqsa, V.I. Leninning vafotidan keyin mamlakat rahbariyati orasida hokimiyat uchun keskin kurash boshlandi. Raxbarlikning avtoritar usullari qaror topdi, I.V. Stalin shu usullardan foydalanib, yakkaboshchilik hokimiyati rejimini kuchaytirib bordi. 1921 yilda boshlangan yangi iqtisodiy siyosat (NEP) 20yillarning oʻrtalarida toʻxtatilib, soʻng mamlakatni jadal industriyalash va qishloq xoʻjaligini kollektivlashtirish (jamoalashtirish) siyosati boshlab yuborildi. Kommunistik partiya davlat tuzilmasini toʻla-toʻkis oʻziga boʻysundirib oldi.

Mamlakatni tez modernizatsiyalash va boshqa mamlakatlardagi inqilobiy harakatni qoʻllab-quvvatlashni maqsad qilib qoʻygan qatʼiy markazlashtirilgan va harbiylashtirilgan totalitar ijtimoiy tuzum vujudga keldi. Boshlangan ommaviy qatagʻonlar 1934 yildan keyin avj oldirildi va jamiyatning barcha tabaqalarini qamrab oldi; millionlab begunoh odamlar qamoqqa tashlandi, otildi, surgun qilindi (q. Repressiya). Davlat va jamiyat hayoti tor doiraga solib qoʻyildi, bepoyon mamlakatdagi barcha ishlar markazdan tuzib beriladigan reja asosidagina yuritiladigan boʻldi, oʻta mafkuralashgan kommunistik tizim qaror toptirildi, demokratik tamoyillar oyoq osti qilindi, sud tizimi bedodlik asosiga qurildi. 30-yillarning oxirida davlatning tashqi siyosati keskin oʻzgartirildi, xalqaro jamoa xavfsizligi yoʻlidan qaytildi. 1939 yilda Sovet-Olmon bitimlari tuzildi, unga binoan bir yil ichida Gʻarbiy Ukraina va Gʻarbiy Belorussiya, Boltiqboʻyi mamlakatlari, Bessarabiya va Shimoliy Bukovina SSSR tarkibiga qoʻshib olindi. SSSR tomonidan boshlangan sovet-fin urushi (1939.30.11 — 1940.12.3) sovet imperiyasining xalqaro obroʻsiga putur yetkazdi (SSSR Millatlar ittifoqidan chiqarib yuborildi).

Ulugʻ Vatan urushi

1941 y. Olmoniya shartnomalarni buzib, Sovet Ittifoqiga qoʻqqisdan hujum qildi. Urushga aholisi qariyb 6,5 mln. boʻlgan Oʻzbekistondan 1 milliondan ortiq kishi safarbar qilindi. Urush davrida butun-butun xalqlar — bolqorlar, chechenlar, qalmoqlar, qrim tatarlari, qorachoylar, yunonlar, mesxeti turklari, Volga boʻyi olmonlari va boshqalar oʻzga oʻlkalarga koʻchirildi. SSSR noteng urushda ancha yoʻqotishlar bilan gʻolib chiqqach, Janubiy Saxalin, Kuril orollari, Petsamo (Pechenga), Klaypeda, Kaliningrad (oldingi Kenigsberg), Zakarpatye Ukrainasi va boshqa yerlar hisobiga mamlakat hududi kengaytirildi.

Urushdan soʻng

Urushdan keyin qatagʻonlar (kosmopolitizmga qarshi kurash, "vrachlar ishi", "Leningrad ishi" va boshqalar) davom ettirildi, oʻzbekistonlik koʻpgina yozuvchi, shoir, olim va boshqa ziyolilar ham shu siyosat azobini tortdilar. Gʻarb mamlakatlari bilan ittifoqchilik munosabatlari uzilishi oqibatida ikki siyosiy tuzum oʻrtasida "sovuq urush", qurollanish poygasi boshlandi. I.V.Stalin vafoti (1953)dan keyin boʻlib oʻtgan KPSS 20-syezdi (1956) N.S. Xrushchyov tashabbusi bilan Stalin shaxsiga sigʻinishni tanqid qildi. Qatagʻon qurbonlari oqlana boshlandi; xalqning turmush darajasini oshirishga, qishloq xoʻjaligini, uy-joy qurilishini, yengil sanoatni rivojlantirishga koʻproq eʼtibor berildi. Ilmiy va ishlab chiqaruvchi kuchlarni, moddiy vositalarni fan va texnika taraqqiyotiga qaratish tufayli ayrim yutuklarga erishildi: dunyoda birinchi atom elektr st-yasi ishga tushirildi (1954), Yerning birinchi sunʼiy yoʻldoshi (1957), ichida kosmonavt uchuvchi boʻlgan birinchi kosmik kema (1961) uchirildi; SSSRning xalqaro aloqalari kengaydi, yadro urushi xavfi kamaydi.

Ammo totalitar tuzum va maʼmuriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyot saqlanib qolayotgan bir paytda mamlakatni yangilash yoʻlidagi bu urinishlar izchillik bilan oʻtkazilmadi va muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Partiya va davlatga L.I. Brejnev boshchilik qilgan yillarda (1964—82) davlat va jamiyat hayotida toʻrachilik avj oldi, iqtisodiyotda turgʻunlik hukm surdi. A.N. Kosiginning tashabbusi bilan oʻtkazilgan islohotlar toʻxtab qoldi, iqtisodiyot ekstensiv yoʻldan rivojlantirildi. Neft va gazni eksport qilishdan tushgan mablagʻning deyarli hammasi harbiy maqsadlarga ishlatildi. Vengriya (1956) va Chexoslovakiya (1968) raxbariyatining islohot oʻtkazish yoʻlidagi harakatlari Sovet armiyasi tomonidan qurol kuchi bilan bostirilishi, Afgʻonistonga qoʻshin kiritilishi (1979) xalqaro keskinlikni battar kuchaytirdi. 1985 yilda hokimiyat tepasiga kelgan M.S. Gorbachyov va uning tarafdorlari "qayta qurish" siyosatini boshladilar, xalqning siyosiy faolligi oshdi, ommaviy, milliy harakat va tashkilotlar tuzildi. Lekin yuqoridan turib sovet tuzumini isloh qilish uchun qilingan pala-partish urinishlar mamlakatdagi tanglikni chuqurlashtirdi. Milliy nizolar kuchaydi, iqtisodiy ahvol ogʻirlashdi. Sobiq imperiya davrida katta lavozimlarni egallab kelgan bir guruh mansabparastlar oʻz imtiyozlarini saqlab qolish maqsadida 1991 yil avgust oyida Favqulodda holat davlat qoʻmitasi (GKCHP)ni tuzib, davlat toʻntarishi qilishga urinib koʻrdi, ammo bu urinish barbod boʻldi.

Sovet Ittifoqi "dushmani" Aleksandr Soljenitsin.

Mustaqil Davlatlar Hamdoʻstligi

1991 y. 8 dek.da Belorussiya, Rossiya va Ukrayina rahbarlari B.N. Yelsin, L.M. Kravchuk, S.S. Shushkevich Belorussiyadagi Belaya Veja oʻrmonida bitim imzolab, SSSR tugatilishini qayd etdilar va Mustaqil Davlatlar Hamdoʻstligi (MDH) tashkil etilganligini eʼlon qildilar (1991 y. 8 dek., Minsk). Ozarbayjon, Armaniston, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Moldaviya, Tojikiston, Turkmaniston, Oʻzbekiston 1991 y. 21 dekabrda Olma-otada imzolangan Deklaratsiyada MDHni tuzish toʻgʻrisidagi Bitimga qoʻshildilar. 1993 yil Gurjiston ham MDHga qoʻshildi. 1991 y. 25 dek.da SSSR xalqaro huquq subʼyekti sifatida barham topdi. SSSR ana shunday yakun topdi.

Oʻzbek xalqi Oʻzbekiston Prezidenti I.A. Karimov boshchiligida mustaqillikka erishish yoʻlida olib borgan qatʼiy kurash bu jarayonda katta ahamiyatga ega boʻldi. SSSR mavjud boʻlgan yillar mobaynida Oʻzbekiston xalqi mamlakatni industriyalash, qishloq xoʻjaligini jamoalashtirish, ommaviy qatagʻonlar siyosati va kommunistik diktatura oʻtkazgan barcha bedodliklar, jumladan, 80-yillar oʻrtalaridagi "paxta ishi"ning butun azob-uqubatlarini boshdan kechirdi.

SSRI liderlari

Davlat boshliqlari

Markaziy Ijroiya Qoʻmitasining raisi:

• Mixail Ivanovich Kalinin (1922-1938) [Rossiya SFSR]
• Grigoriy Ivanovich Petrovskiy (1922-1938) [Ukraina SSR]
• Aleksandr Grigorʼevich Chervyakov (1922-1937) [Belarus SSR]
• Nariman Kerbalayi Najaf ogʻlu Narimanov (1922-1925) [Zakavkazskaya SFSR]
• Qazanfar Mahmud ogʻlu Musabeyov (1925-1937) [Zakavkazskaya SFSR]
• Nedirbay Aytakov (1925-1937) [Turkmaniston SSR]
• Fayzulla Ubaydullayevich Xoʻjayev (1925-1937) [Oʻzbekiston SSR]
• Nusratullo Maksum Lutfulayev (1931-1934) [Tojikiston SSR]
• Abdullo Raximbaevich Raximbaev (1934-1937) [Tojikiston SSR]

Oliy Sovet Prezidium raislari:

• Mixail Ivanovich Kalinin (1938-1946)
• Nikolay Mixaylovich Shvernik (1946-1953)
• Kliment Efremovich Voroshilov (1953-1960)
• Leonid Ilich Brejnev (1960-1964)
• Anastas Ivanovich Mikoyan (1964-1965)
• Nikolay Viktorovich Podgornıy (1965-1977)
• Leonid Ilich Brejnev (1977-1982)
• Yuriy Vladimirovich Andropov (1983-1984)
• Konstantin Ustinovich Chernenko (1984-1985)
• Andrey Andreevich Gromıko (1985-1988)
• Mixail Sergeevich Gorbachov (1988-1989)
•  ?

Oliy Sovet raisi:

• Mixail Sergeevich Gorbachov (1989-1990)

Prezidenti:

• Mixail Sergeevich Gorbachov (1990-1991)

Hukumat boshliqlari

Xalq Komissarlar Kengashining raislari:

• Vladimir Ilich Lenin (1923-1924)
• Aleksey Ivanovich Rıkov (1924-1930)
• Vyacheslav Mixaylovich Molotov (1930-1941)
• Iosif Vissarionovich Stalin (1941-1946)

Vazirlar Kengashining raislari:

• Iosif Vissarionovich Stalin (1946-1953)
• Georgiy Maksimilianovich Malenkov (1953-1955)
• Nikolay Aleksandrovich Bulganin (1955-1958)
• Nikita Sergeevich Xrushchiov (1958-1964)
• Aleksey Nikolaevich Kosygin (1964-1980)
• Nikolay Aleksandrovich Tixonov (1980-1985)
• Nikolay Ivanovich Rıjkov (1985-1991)

Bosh Vazirlari:

• Valentin Sergeevich Pavlov (1991)
• Ivan Stepanovich Silaev (1991)

Shuningdek

• Sovet Ittifoqi Madhiyasi

1. YOʻNALTIRISH Andoza:Sovet Ittifoqi respublikalari

Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi