УзЭнц

Saudiya Arabistoni: различия между версиями

Статья Обсуждение

Saudiya Arabistoni (править)

Версия от 23:29, 5 июля 2021

1450 байт добавлено ,  2 года назад
м
Text replacement - "{{OʻzME}}" to "{{ЎзМЭ}}"
ВизуальныйВики-текст
м (1 revision imported: BMT aʼzolari)
м (Text replacement - "{{OʻzME}}" to "{{ЎзМЭ}}")
 
(не показаны 3 промежуточные версии этого же участника)
Строка 1:
{{manba}}
 
{{Saudiya Arabistoniarabistoni info}}
'''Saudiya Arabistoniarabistoni''', ('''Saudiya Arabistoniarabistoni Qirolligi)''' Saudiya({{lang-ru|Королевство ArabistoniСау́довская PodshohligiАра́вия}}; (AlMamlaka{{lang-ar|المملكة alArabiyaالعربية asSaudiyaالسعودية‎}}) — Osiyoning janubi-gʻarbida joylashgan teokratik davlat. [[BMT]] aʼzosi Arabiston ya.o.ningyarim orolining taxminan 2/3 qismini va Qizil dengiz hamda Fors qoʻltigʻidagi qator qirgʻoqboʻyi orollarni egallaydi. Maydoni 2,25 million km². Aholisi 23,5 mln.million kishi (2002). Bulardan 5,3 mln.million kishi mamlakat fukarosifuqarosi hisoblanmaydi. Poytaxti [[ErAr-Riyodriyod]] shahri. Maʼmuriy jihatdan 14 viloyatga boʻlinadi.
 
== Davlat tuzumi ==
S.A.Saudiya arabistoni — mutlaq teokratik monarxiyamonarxiyadir. Davlat boshligʻi — podshoh, ayni vaqtda bosh vazir va qurolli kuchlar oliy bosh qoʻmondoni hamdir. U hukumat (Vazirlar Mahkamasi)ni tuzadi. 1992 y.yil 1 martda podshoh farmoni bilan 4 y.likyillik muddatga Shoʻro Kengashi (MaslahatSovet) Kengashi tashkil etilgan. 1997 yilda Shoʻro Kengashi aʼzolarining soni 60 kishidan 90 kishiga yetkazildi. Podshoh Shoʻro Kengashini tarqatib yuborishi va kaytaqayta tuzishi mumkin. Podshoh vazirlarni tayinlash, hukumatni tarkatibtarqatib yuborish va yangidan tuzish vakolatiga ega. Hukumat, asosandeyarli butunlay, podshoh oila aʼzolaridan tuziladi (shuningdek qarang, [[nepotizm]]).
 
Siyosiy partiya va kasaba uyushmalari faoliyati rasman man etilgan.
 
== Tabiati ==
S.A.saudiya arabistoni jan.janubш-gʻarbda Qizil dengiz, shim.sharqdashimolsharqda Hind okeanining Fors qoʻltigʻi bilan oʻralgan. Qirgʻoklari koʻp joyda past, qumloq, baʼzan qingʻirqiyshiq. S.A.saudiya arabistoni koʻp qismini (1 million km² ga yaqinini) choʻl tashkil qiladi. Platosimon tekisliklar keng tarqalgan (gʻarbga tomon 1000–1300 m ga, sharqqa tomon 200–300 m gacha pasayib boradi). Yer yuzasi quruq daryo vodiylari bilan sezilarsezilmas boʻlinib turadi. Mamlakatning kattagina qismini lavali maydonlar, toshloq choʻllar (homadalar) tashkil qiladi. Qumli choʻllarning eng yiriklari — Nefud, Dahna.Dahnasr RubʼulXolishshx shim.shimol qismi barxanlar (200 m balandliklikkacha), tizmali doʻng qumliklardan iborat. Zinasimon qir koʻp. Gʻarbda Qizil dengizga parallel holda bal. 2500–3000 m boʻlgan Hijoz va Asir togʻlari choʻzilib ketgan. Fors qoʻltigʻining sohili boʻylab ayrim joylari botqokdik yoki shoʻrxok qatlam bilan qoplangan AlXasaʼ pasttekisligi joylashgan (kengligi 150 km gacha).
 
Gʻarbda Afrika — Arabiston platformasi fundamentining turtib chiqqan yeri — NubiyaArabistonNubiya Arabiston qalqoni joylashgan boʻlib, u arxey — quyi proterozoy davrlariga mansub gneys va migmatitlar, shuningdek, yuqori proterozoyga oid geosinklinal choʻkindi komplekslaridan (qalinligi 10 km dan ortiq) iborat. Yuqori va quyi proterozoy davriga oid intruziyalar keng rivojlangan: shim.sharqiyshimolsharqiy yoʻnalishda qalqon jinslari platforma qoplamasining qatlamlari ostiga choʻkkan, bu jinslar vend va paleozoydan boshlanib, mezozoy va paleogenni oʻz ichiga oladi. Fors qoʻltigʻining yon bagʻri boʻylab Mesopotamiya chekka egilmasining neogen davriga mansub qalin molasslari rivojlangan boʻlib, uning jan.janub chekkasida yirik neft konlari joylashgan. RubʼulXoli sineklizasi ikkinchi neft mintaqasi hisoblanadi. Qalqonning tokembriy davri jinslari orasida temir, xrom, mis, qoʻrgʻoshin, pyx, oltin rudalari, nodir yer elementlari, berilliy va qalay konlari bor.
 
IklimiIqlimi shim.dashimolda subtropik, jan.dajanubda tropik, quruq, keskin kontinental. Yozi juda issiq, qishi iliq. ArRiyodda iyulning oʻrtacha temperaturasi 33°, yanvarda 14°, eng yuqori tra 48°, mamlakatning jan.dajanubda 54° va undan yuqori boʻlishi mumkin. Sohilda bu vaqtda namlik deyarli 100% ga yetadi. Shim.daShimolda baʼzan tra — 11° gacha pasayadi. Yogʻin miqdori deyarli hamma joyda 100 mm dan kam (yogʻin markaziy hududlarda bahorda, shim.shimol hududlarda qishda, jan.dajanubda yezda nisbatan koʻproq boʻladi), togʻlarda yiliga 400 mm ga yetadi. RubʼulXoli qumli choʻl va boshqa ayrim hududlarda oʻn yillab yogʻingarchilik boʻlmaydi. Asir viloyatidagi togʻlarda yogʻin yiliga 25,5 mm ni tashkil etadi. Jan.ningJanubning issiq samum shamoli bahor va yozning boshlarida qum boʻronlariga sabab boʻladi.
 
Muntazam oqib turadigan daryolar yoʻq. Suv uch xil yoʻl bilan: quduqlar, yomgʻir yoki suv toshqini vaqtida hovuzlarga yigʻish va maxsus moslamalar yordamida dengiz suvini chuchuklashtirish orkali olinadi. S.A.dasaudiya arabistonida dunyoda eng koʻp chuchuk suv (dunyoda olinayotgan chuchuk suvning 30%) ishlab chiqariladi. Yomgʻir va toshqin suvlaridan toʻliq foydalanish maqsadida 186 ta damba va umumiy hajmi 775 mln.3million3 boʻlgan hovuzlar kurilgan. Sizot suvlar ehtiyojning 1/3 qismini qondiradi. Tuprogʻi oddiy choʻl tuprogʻidan iborat, hududining katta qismida tuproq qatlami oʻrnini tuz qoplami egallaydi. Shim.daShimolda dagʻal subtropik boʻz tuproq, jan.dajanubda shoʻr tuproq va oʻtloqshoʻrxok tuproqlar mavjud.
 
Oʻsimligi, asosan, choʻl va chala choʻl oʻsimliklaridan iborat. Ayrim joylarda oq saksovul, yantoq, toshloq choʻllarda lishayniklar, lavali maydonlarda shuvoq, astragal, vodiy oʻzanlarida yakkaterak, akatsiyalar, shoʻr yerlarda yulgʻun, suv boʻylarida va shoʻrroq joylarda galofitlar oʻsadi. Koʻchib yuruvchi qumli choʻllarda deyarli oʻsimlik oʻsmaydi. Namgarchilik koʻp boʻlgan yillari va bahor paytida koʻproq efemer oʻsimliklar oʻsadi. Jan.dagiJanubdagi togʻlarda savanna koʻp. Oʻrmon va yaylovlar xukumat tomonidan muhofaza qilinadi. Oʻrmonlar S.A.saudiya arabistoni ning jan.gʻarbiyjanubgʻarbiy qismida joylashgan va 2,29 mln.million gektar maydonni egallaydi. Koʻchuvchi qumlardan saklash uchun tabiiy himoya chizigʻini shakllantirish maqsadida daraxtlar ekiladi. Har yili koʻchat ekish xaftaligi oʻtkaziladi. Hayvonlardan boʻri, chiyaboʻri, sirtlon, tulki, qulon, kiyik, gʻizol, daman, quyon, arab yoʻlbarsi, tuyaqushlar uchraydi. Koʻpgina kemiruvchilar, sudraluvchilar va qushlar yashaydi. S.A.saudiya arabistoni chigirtkalar makoni hisoblanadi. Qizil dengizda turli xil baliq, toshbaqa va boshqa dengiz hayvonlari uchraydi. Dengiz va quruklikda yovvoyi tabiatni muhofaza qilish va rivojlantirish maqsadida Tabiatni muhofaza qilish hamda rivojlantirish milliy qoʻmitasi tomonidan umumiy maydoni 90 ming km² boʻlgan 15 qoʻriqxona va Asir milliy bogʻi tashkil etilgan.
 
Aholisining 90% ini arablar tashkil qiladi. Hindlar, misrliklar va pokistonliklar, bir necha yuz ming eronlik, fillipinlik, bangladeshlik, yamanlik, indonez, sudanlik, suriyalik, iordaniyalik va boshqa ham yashaydi. S.A.Saudiya daarabistonida 200—800180 ming oʻzbek istiqomat qiladi, deb hisoblanadi. Yirik qabila birlashmalari — unayza va shammar; qabilalar — harb, mutayr, huzayl, kaxtan, juhayna, muahib, shararat, manasir, banu asad, tanuh, quraysh, banu shaybon. Rasmiy til — arab tili; rus va ingliz tili ham keng tapqalgan. Davlat dini — islom. Islom dininingdinida muqaddas hisoblangan ziyoratgoh shaharlari — Makka va Madina S.A.Saudiya arabistoni dadirhududidadir. Har yili bu shaxdrlardashaharlarda 2 mln. danmilliondan ortiq musulmon xaj va umra safarida boʻladi va davlatga katta moddiy foyda keltiradi. Shahar aholisi 80,2%. Yirik shaharlari — [[Ar-Riyod]], [[Jidda]], [[Makka]], [[Madina]].
 
== Tarixi ==
Saudiya arabistoni hududida qadimdan (miloddan avvalgi 2-ming yillik) koʻchmanchi arab qabilalari yashab kelgan. Milodiy 7-asrda Arabiston yarim orolining gʻarbiy qismi (Hijoz)da islom dini paydo qilinib, poytaxti Madina shahri boʻlgan musulmon teokratik davlati — Arablar xalifaligi yuzaga keldi. 7—8-asrlarda Saudiya arabistoni hududining koʻp qismi Umaviylar, 8-asr 2-yarmi — 9-asrlarda Abbosiylar xalifaligiga qaragan. 10—12-asrlarda Arabiston yarim orolining bir qismida mustaqil amirlik, sultonliklar paydo boʻlgan. Xijoz Fotimiylar, soʻngra Ayyubiylar, 13-asrning oʻrtalari — 16-asrning boshlarida mamluklarta qaram boʻlgan. Hijozning iqtisodiy va diniy-siyosiy jihatdan mavqei yuqoriligi tufayli xalifalar bu yerda oʻz hukmronliklarini saqlab qolishga urinishgan.
S.A. hududida qadimdan (mil. av. 2ming yillik) koʻchmanchi arab qabilalari yashab kelgan. Mil. 7-a.da Arabiston ya.o.ning gʻarbiy qismi (Hijoz)da islom paydo boʻlib, poytaxti Madina sh. boʻlgan ilk musulmon teokratik davlati — Arab xalifaligi yuzaga keldi. 7—8-a.larda S.A. hududining koʻp kismi Umaviylar, 8-a. 2-yarmi — 9-a.larda Abbosiylar xalifaligiga qaragan. 10—12-a.larda Arabiston ya.o.ning bir qismida mustaqil amirlik, sultonliklar paydo boʻlgan. Xijoz Fotimiylar, soʻngra Ayyubiylar, 13-a.ning oʻrtalari — 16-a. ning boshlarida mamluklarta qaram boʻlgan. Hijozning iqtisodiy va diniy-siyosiy jihatdan mavqei yuqoriligi tufayli xalifalar bu yerda oʻz hukmronliklarini saklab qolishga urinishgan. 16-a. boshlarida Hijozni Usmonli turklar oʻz tasarrufiga olgan. 18-a.ga kelib Najdda vahhobiylik diniy-siyosiy oqimi paydo boʻldi. Najd oʻzining nisbatan mustaqilligi bilan ajralib turgan. Najd amirliklaridan biri Diriya xrkimi Muhammad Ibn Saud (Saudiylar sulolasi boshligʻi) 1745 y. Arabistonni vahxrbiylik shiori ostida birlashtirishga harakat qildi. 19-a.ning boshlariga kelib Arabistonning talay qismi Saudiylar davlatiga birlashtirildi. Bu davlat — birinchi Saudiylar davlati (1745—1811) hisoblanadi. 1811 — 18 yillarda Arabiston ya.o.ning koʻp qismi Misr poshosi Muhammad Ali qoʻshinlari tomonidan egallab olindi va Saudiylar davlati parchalab yuborildi. 1843 y. Faysal ibn Turki boshchiligida saudiylar mahalliy qabilalar koʻmagida Najdni ikkinchi marta egallashdi. ArRiyod sh. poytaxtga aylantirildi. Barpo etilgan davlat — saudiilarning ikkinchi davlati hisoblanadi (1843—65). 1840 yildan soʻng ham Hijoz turklar qoʻlida qolaverdi. 19-a.ning 2-yarmida vahhobiylar davlati Shammar hukmdori boʻlgan Rashidiylar tomonidan bosib olindi. 1902 y. amir Ibn Saud Kuvayt hukmdori Muborak yordamida ArRiyodni egallab, Rashidiylarga zarba berdi, keyinchalik Najdda Saudiylar hukmronligini tikladi. Abdulaziz ibn Abdurahmon (Ibn Saud) Ol Saudlarning uchinchi davlatiga asos soldi (1902 yildan). Mustamlakachilik maqsadlarini koʻzlagan Buyuk Britaniya 1915 y. dek.da Angliya — Saudiya bitimining imzolanishiga erishdi. Bitimga muvofiq, Buyuk Britaniya Najd mustaqilligini tan olib, Ibn Saudga subsidiya, qurolyarogʻ bilan yordam beradigan boʻldi. Biroq Najdni Turkiyaga qarshi urushtirishga muyassar boʻlmadi. Ayni vaqtda (1915) Misrdagi ingliz komissari MakMagon bilan Makka (Hijoz) sharifi Husayn oʻrtasidagi maxfiy yozishmalar natijasida bir bitimga kelishilib, unga muvofiq, Husayn arablarni Turkiyaga karshi otlantirishga vaʼda berdi. Buning evaziga Buyuk Britaniya Husayn boshchiligidagi boʻlajak arab davlatining mustaqilligini tan olmoqchi boʻldi. 1916 y. Husaynning oʻgʻli amir Faysal qoʻshinlari ingliz razvedkachisi T. E. Lourens rahbarligida Turkiyaga qarshi harbiy harakat boshladi. 1918 y. Husayn "arablar podshosi" degan unvonni oldi. Lekin Antanta davlatlari uni faqat Hijoz podshosi deb tan olishdi. 1-jahon urushi tugagach, Ibn Saud Arabistonni birlashtirishni davom ettiraverdi. 1920 y. u Asirning bir qismi ustidan hukmronlik oʻrnatdi (Asirning hammasi 1930 y. boʻysundirildi). 1921 y. Shammarni boʻysundirdi. Yangi davlatning kuchayishini xohlamagan Buyuk Britaniya 1922 y. oʻzining gumashtalari (sharif Husaynning oʻgʻillari) — Iroq qiroli Faysal va Movarourduniya (Transiordaniya) amiri Abdullohni Ibn Saud davlatiga qarshi chiqishga undadi. Saudiylar magʻlubiyatga uchradilar va bu Ibn Saudni 1922 y. Uqayrada Iroq bilan Kuvayt oʻrtasidagi chegarani belgilash haqidagi shartnomani imzolashga majbur etdi.▼
 
▲S.A. hududida qadimdan (mil. av. 2ming yillik) koʻchmanchi arab qabilalari yashab kelgan. Mil. 7-a.da Arabiston ya.o.ning gʻarbiy qismi (Hijoz)da islom paydo boʻlib, poytaxti Madina sh. boʻlgan ilk musulmon teokratik davlati — Arab xalifaligi yuzaga keldi. 7—8-a.larda S.A. hududining koʻp kismi Umaviylar, 8-a. 2-yarmi — 9-a.larda Abbosiylar xalifaligiga qaragan. 10—12-a.larda Arabiston ya.o.ning bir qismida mustaqil amirlik, sultonliklar paydo boʻlgan. Xijoz Fotimiylar, soʻngra Ayyubiylar, 13-a.ning oʻrtalari — 16-a. ning boshlarida mamluklarta qaram boʻlgan. Hijozning iqtisodiy va diniy-siyosiy jihatdan mavqei yuqoriligi tufayli xalifalar bu yerda oʻz hukmronliklarini saklab qolishga urinishgan. 16-a.asr boshlarida Hijozni Usmonli turklar oʻz tasarrufiga olgan. 18-a.gaasrga kelib Najdda vahhobiylik diniy-siyosiy oqimi paydo boʻldi. Najd oʻzining nisbatan mustaqilligi bilan ajralib turgan. Najd amirliklaridan biri Diriya xrkimihokimi Muhammad Ibn Saud (Saudiylar sulolasi boshligʻi) 1745 y.yil Arabistonni vahxrbiylikvaxobiylik shiori ostida birlashtirishga harakat qildi. 19-a.ningasrning boshlariga kelib Arabistonning talay qismi Saudiylar davlatiga birlashtirildi. Bu davlat — birinchi Saudiylar davlati (1745—1811) hisoblanadi. 1811 — 18 yillarda Arabiston ya.o.ningyarim orolining koʻp qismi Misr poshosi Muhammad Ali qoʻshinlari tomonidan egallab olindi va Saudiylar davlati parchalab yuborildi. 1843 y.yil Faysal ibn Turki boshchiligida saudiylar mahalliy qabilalar koʻmagida Najdni ikkinchi marta egallashdi. ArRiyodAr-riyod sh.shahri poytaxtga aylantirildi. Barpo etilgan davlat — saudiilarningsaudiylarning ikkinchi davlati hisoblanadi (1843—65). 1840 yildan soʻng ham Hijozyarim orolning gʻarbiy qismi turklar qoʻlida qolaverdi. 19-a.ningasrning 2-yarmida vahhobiylarvaxobiylar davlati Shammar hukmdori boʻlgan Rashidiylar tomonidan bosib olindi. 1902 y.yil amir Ibn Saud KuvaytQuvayt hukmdori Muborak yordamida ArRiyodniAr-riyodni egallab, Rashidiylarga zarba berdi, keyinchalik Najdda Saudiylar hukmronligini tikladi. Abdulaziz ibn Abdurahmon (Ibn Saud) Ol Saudlarning uchinchi davlatiga asos soldi (1902 yildan). Mustamlakachilik maqsadlarini koʻzlagan Buyuk Britaniya 1915 y.yil dek.dadekabrda Angliya — Saudiya bitimining imzolanishiga erishdi. Bitimga muvofiq, Buyuk Britaniya Najd mustaqilligini tan olib, Ibn Saudga subsidiya, qurolyarogʻqurol-yarogʻ bilan yordam beradigan boʻldi. Biroq Najdni Turkiyaga qarshi urushtirishga muyassar boʻlmadi. Ayni vaqtda (1915) Misrdagi ingliz komissari MakMagonMak Magon bilan Makka (Hijoz) sharifi Husayn oʻrtasidagi maxfiy yozishmalar natijasida bir bitimga kelishilib, unga muvofiq, Husayn arablarni Turkiyaga karshiqarshi otlantirishga vaʼda berdi. Buning evaziga Buyuk Britaniya Husayn boshchiligidagi boʻlajak arab davlatining mustaqilligini tan olmoqchi boʻldi. 1916 y.yil Husaynning oʻgʻli amir Faysal qoʻshinlari ingliz razvedkachisi T. E. Lourens rahbarligida Turkiyaga qarshi harbiy harakat boshladi. 1918 y.yil Husayn "arablar podshosi" degan unvonni oldi. Lekin Antanta davlatlari uni faqat Hijoz podshosi deb tan olishdi. 1-jahon urushi tugagach, Ibn Saud Arabistonni birlashtirishni davom ettiraverdi. 1920 y.yil u Asirning bir qismi ustidan hukmronlik oʻrnatdi (Asirning hammasi 1930 y.yil boʻysundirildi). 1921 y.yil Shammarni boʻysundirdi. Yangi davlatning kuchayishini xohlamagan Buyuk Britaniya 1922 y.yil oʻzining gumashtalari (sharif Husaynning oʻgʻillari) — IroqEroq qiroli Faysal va Movarourduniya (Transiordaniya) amiri Abdullohni Ibn Saud davlatiga qarshi chiqishga undadi. Saudiylar magʻlubiyatga uchradilar va bu Ibn Saudni 1922 y.yil Uqayrada Iroq bilan KuvaytQuvayt oʻrtasidagi chegarani belgilash haqidagi shartnomani imzolashga majbur etdi.
Natijada chegara, yaʼni betaraf mintaqa barpo etiddi. 1924—25 ylarda Ibn Saud Hijozni Najdga qoʻshib oldi. Birinketin Toif, Makka, Jidda va Madina qoʻlga kiritildi. 1926 y. yanvar da u oʻzini Hijoz podshosi, Najd va boshqa qoʻshib olingan viloyatlarning sultoni deb eʼlon qildi. 1927 y. Buyuk Britaniya yangi Saudiylar davlatini tan olishga majbur boʻldi. 1932 yildan boshlab mamlakat S.A. Podshohligi deb ataladigan boʻldi. 1934 y. S.A. va Yaman oʻrtasida boʻlib oʻtgan va Yamanning magʻlubiyati bilan tugagan urush natijasida S. A. Asir, Jizana va Najdning bir qismini oʻz tarkibiga kiritdi.▼
 
▲Natijada chegara, yaʼni betaraf mintaqa barpo etiddi. 1924—25 ylardayillarda Ibn Saud Hijozni Najdga qoʻshib oldi. BirinketinBirin-ketin Toif, Makka, Jidda va Madina qoʻlga kiritildi. 1926 y. yanvaryil dayanvarda u oʻzini Hijoz podshosi, Najd va boshqa qoʻshib olingan viloyatlarning sultoni deb eʼlon qildi. 1927 y. Buyuk Britaniya yangi Saudiylar davlatini tan olishga majbur boʻldi. 1932 yildan boshlab mamlakat S.A.saudiya arabistoni Podshohligi deb ataladigan boʻldi. 1934 y.yil S.A.saudiya arabistoni va Yaman oʻrtasida boʻlib oʻtgan va Yamanning magʻlubiyati bilan tugagan urush natijasida S. A. Asir, Jizana va Najdning bir qismini oʻz tarkibiga kiritdi.
2-jahon urushi davri (1939—45) da S.A. Germaniya (1941) va Italiya (1942) bilan diplomatik aloqani uzdi, ammo urushda qatnashmadi. Urush oxiriga kelib S.A. da AQSH taʼsiri kuchaya boshladi. 1943 y. AQSH Saudiya Arabistoni bilan diplomatik aloqa oʻrnatdi va S.A. ga lendliz (biror shart bilan qarz berish) qonunini joriy etdi. AQShning ARAM KO neft kompaniyasi 1972 yilga qadar neft qazib olish ishlarini bajarib keldi. 1962 y. Saud amaldagi hokimiyatni amir Faysalga topshirishga, 1964 y. 2 noyabrda esa Faysal foydasiga taxtdan voz kechishga majbur boʻddi. Faysal hukumati xalq xoʻjaligi (yangi sanoat korxonalarini barpo etish va h.k.), xalq taʼlimi sohasida bir qancha islohotlar oʻtkazdi. 1960y.larning 2-yarmidan S.A. tashqi siyosati 2 xil yoʻnalishda boʻldi. Bir tomondan musulmon davlatlari tashkiloti — Islom paktini tuzib (1966), kommunizmga qarshi harakatni qoʻllab-quvvatlagan boʻlsa, ikkinchi tomondan Isroil agressiyasiga duchor boʻlgan arab mamlakatlari (Misr, Suriya va Iordaniya)ga moliyaviy yordam bera boshladi. 1973 y.gi Yaqin Sharkdagi harbiy tanglik paytida S.A. oʻz qoʻshinlari bilan arab mamlakatlari tomonida turib urushda qatnashdi va Misr hamda Suriyaga qaytarib olmaslik sharti bilan moliyaviy yordam berdi; Isroilni quvvatlayotgan mamlakatlar — AQSH, Gollandiyaga neft sotishni vaqtincha toʻxtatib qoʻydi. 1974 y. okt. oyida Rabotda boʻlib oʻtgan arab mamlakatlari rahbarlarining konferensiyasida S.A. Falastin Ozodlik tashkilotini tan oldi. 1975 y. 25 martda podshox. Faysal oʻldirilgach, uning oʻrniga Xolid ibn Abdulaziz podshoh boʻddi. 1982 y. iyunda PodshohXolid bin Abdulaziz vafotidan keyin uning oʻrniga Faxd bin Abdulaziz taxtga oʻtirdi. S.A. — 1945 yildan BMT aʼzosi. OʻzR bilan diplomatiya munosabatlarini 1992 y. fev,da oʻrnatgan. Milliy bayrami — 23 sent. — Podshohlik eʼlon qilingan kun (1932).▼
 
▲2-jahon urushi davri (1939—45) da S.A.Saudiya arabistoni fashist Germaniya (1941) va Italiya (1942) bilan diplomatik aloqani uzdi, ammo urushda qatnashmadi. Urush oxiriga kelib S.A.Saudiya daarabistonida AQSH taʼsiri kuchayakuchayishni boshladi. 1943 y.yil AQSH Saudiya Arabistoniarabistoni bilan diplomatik aloqa oʻrnatdi va S.A.Saudiya gaarabistoniga lendliz (biror shart bilan qarz berish) qonunini joriy etdi. AQShning ARAM KOAramko neft kompaniyasi 1972 yilga qadar neft qazib olish ishlarini bajarib keldi. 1962 y.yil Saud amaldagi hokimiyatni amir Faysalga topshirishga, 1964 y.yil 2 noyabrda esa Faysal foydasiga taxtdan voz kechishga majbur boʻddiboʻldi. Faysal hukumati xalq xoʻjaligi (yangi sanoat korxonalarini barpo etish va h.k.), xalq taʼlimi sohasida bir qancha islohotlar oʻtkazdi. 1960y.larning1960-yillarning 2-yarmidan S.A.saudiya arabistoni tashqi siyosati 2 xil yoʻnalishda boʻldi. Bir tomondan musulmon davlatlari tashkiloti — Islom paktini tuzib (1966), kommunizmga, shu bilan birga Sovet ittifoqi taklif qilgan "Dunyoga tinchlik" loyihasiga qarshi harakatni qoʻllab-quvvatlagan boʻlsa, ikkinchi tomondan Isroil agressiyasigabilan duchorurush boshlab, texnologik qoloqligi tufayli magʻlub boʻlgan arab mamlakatlari (Misr, Suriya va Iordaniya)ga moliyaviy yordam bera boshladi. 1973 y.gi Yaqin Sharkdagi harbiy tanglik paytida S.A. oʻz qoʻshinlari bilan arab mamlakatlari tomonida turib urushda qatnashdi va Misr hamda Suriyaga qaytarib olmaslik sharti bilan moliyaviy yordam berdi; Isroilni quvvatlayotgan mamlakatlar — AQSH, Gollandiyaga neft sotishni vaqtincha toʻxtatib qoʻydi. 1974 y. okt. oyida Rabotda boʻlib oʻtgan arab mamlakatlari rahbarlarining konferensiyasida S.A. Falastin Ozodlik tashkilotini tan oldi. 1975 y. 25 martda podshox. Faysal oʻldirilgach, uning oʻrniga Xolid ibn Abdulaziz podshoh boʻddi. 1982 y. iyunda PodshohXolid bin Abdulaziz vafotidan keyin uning oʻrniga Faxd bin Abdulaziz taxtga oʻtirdi. S.A. — 1945 yildan BMT aʼzosi. OʻzR bilan diplomatiya munosabatlarini 1992 y. fev,da oʻrnatgan. Milliy bayrami — 23 sent. — Podshohlik eʼlon qilingan kun (1932).
 
1973 yilgi Yaqin Sharqdagi harbiy tanglik paytida Saudiya arabistoni oʻz qoʻshinlari bilan arab mamlakatlari tomonida turib ''urushda qatnashdi'' va Misr hamda Suriyaga begʻaraz moliyaviy yordam berdi; Isroilni quvvatlayotgan mamlakatlar — AQSH, Gollandiyaga neft sotishni vaqtincha toʻxtatib qoʻydi. 1974 yil oktabr oyida Rabotda boʻlib oʻtgan arab mamlakatlari rahbarlarining konferensiyasida Saudiya arabistoni Falastin Ozodlik tashkilotini tan oldi. 1975 yil 25 martda podshox Faysal oʻldirilgach, uning oʻrniga Xolid ibn Abdulaziz podshoh boʻddi. 1982 yil iyunda Podshoh Xolid bin Abdulaziz vafotidan keyin uning oʻrniga Faxd bin Abdulaziz taxtga oʻtirdi. Saudiya arabistoni — 1945 yildan BMT aʼzosi.
 
== Yangi tarix ==
OʻzR bilan diplomatiya munosabatlarini 1992 yil fevralda oʻrnatgan. Milliy bayrami — 23 sentabr — Podshohlik eʼlon qilingan kun (1932).
 
Saudiya arabistoni hududiga harbiy tazyiq xavfi bor. <ref>[http://parstoday.com/uz/news/uncategorised-i46031 Саъудия Арабистони ичкарисидаги "катта уруш"], Pars today.</ref>
 
== Xoʻjaligi ==
Iqtisodiyotining asosi — neft va gazgazni sanoatiqazib chiqarish. 2-jahon urushiga qadar S.A.Saudiya arabistoni xoʻjaligida ibtidoiy davrda boʻlgani singari, chorvachilik ustun boʻlgan. Urushdan keyin neft qazib olish va eksport qilish hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻldi. Neft va neft mahsulotlaridan keladigan daromad 5 y.likyillik rejalar doirasida sanoatni rivojlantirishga katta mablagʻ ajratish imkonini berdi. Yalpi ichki mahsulotda sanoat ulushi 53%, qishloq xoʻjaligi ulushi 6%, xizmat koʻrsatish tarmogʻi ulushi 41% ni tashkil etadi. Saudiya Arabistoniarabistoni yalpiYIm xdjmininghajmining 35% xususiy sektorga toʻgʻri keladi, bu degani davlat ulushi katta - 65%.
 
== Sanoati ==
S.A.Saudiya arabistoni neft zaxiralari boʻyicha dunyoda 1-oʻrinda (35,8 mlrd.milliard tonna), neft qazib chiqarish boʻyicha 2oʻrinda2-oʻrinda (AQShdan keyin) turadi. Neftning 95% "Saudi ARAM KOAramko" milliy kompaniyasi tomonidan qazib chiqariladi. S.A.Saudiya daarabistonida kuniga 7,5 mln.million barrel (2002 y.yil 308 mln.million tonna) neft qazib olinadi. Gaz zaxiralari boʻyicha dunyoda 4oʻrinni4-oʻrinni egallasada, uni qazib olish boʻyicha Yaqin Sharqda loʻrindahududidagina l-oʻrinda turadi. 1960y.larning1960-yillarning oxiridan neft kimyosi sanoati keng rivojlandi. Metallurgiya (Jidda), qogʻoz (Dammam), oziq-ovqat (Makkadagi yogyogʻ zavodi, konditer f-kasifabrikasi, ArRiyoddagiAr-riyoddagi sabzavot konservalari va Jiddadagi meva sharbati ishlab chiqaradigan f-kafabrika hamda Hufuf va Madinadagi xurmoni qayta ishlash f-kasifabrikasi), toʻqimachilik, qurilish materiallari sanoati ham rivojlangan. Jidda, Dammam va ArRiyoddaAr-riyodda sement zavodlari, Dahronda oynashishaoyna-shisha zavodi bor. Bu korxonalarning koʻpchiligi toʻliq yoki qisman (70%cha) "Sabik" davlat konserniga karashliqarashli va u tomonidan nazorat qilinadi. Yiliga oʻrtacha 66,8 mlrd.milliard kVtsoatkVt/soat elektr energiyasi hosil qilinadi. S.A.Saudiya daarabistonida hunarmandchilik, shu jumladanayniqsa, zargarlik korxonalari salmoklisalmoqli oʻrin egallaydi.
 
Qishloq xoʻjaligi bundan chorak asr muqaddam iqtisodiyotning eng qoloqtarmogʻiqoloq tarmogʻi hisoblangan. 1990y.lardan1990-yillardan u juda tez surʼatlar bilan rivojlandi va davlat subsidiyasi bilan daromadli tarmoklardantarmoqlardan biriga aylandi. Ekin ekiladigan umumiy maydon 1990y.larningoxirida1990-yillarning oxirida 1,8 mln.million gektarga yetdi. Asosiy qishloq xoʻjaligi ekini — gʻalla, sholi., Xurmoxurmo, kofe, uzum, mandarin, banan, sabzavot va mevali oʻsimliklar ham oʻstiriladi. Koʻchmanchi chorvachilik rivojlangan: tuya, qoʻy, echki, qoramol, shuningdek, tovuq boqiladi. Baliqovlash bilan shugʻullaniladi. Yiliga oʻrtacha 698 ming ttonna sut mahsulotlari ishlab chiqariladi. Mamlakat oʻz aholisini asosiy oziqovqatoziq-ovqat mahsulotlari bilan toʻliq taʼminlaydi. Dengizdan marvarid va marjon olinadi. Har yili Makka va Madinaga keluvchi 2 mln.danmilliondan ortiq ziyoratchiga xizmat koʻrsatiladi.
 
Temir yoʻllar uz.uzunligi 1400&nbsp;km ni tashkil etadi. Eng yirik t.y.temir yoʻnalishlariyoʻl Dammam—yoʻnalishlari Dahron—ArRiyodDammam—Dahron—Ar-riyod (562&nbsp;km), Hufuf—ArRiyodHufuf—Ar-riyod (322&nbsp;km). Avtomobil yoʻllari uz.uzunligi 159 ming km, undan 100 ming kmkilometr asfaltlangan; neft quvuri uz.uzunligi — 3,7 ming kmkilometr. S.A.Saudiya arabistoni Yaqin SharkdaSharq hududida eng kuchli dengiz flotiga ega deb hisoblanadi. Mamlakatdagi asosiy dengiz portlari: Jidda, Yanbo, Jizon, RasTannura, Dammam, Jubayl, Daba va boshqaboshqalar. Mamlakatdagi 25 aeroportdan 3 tasi xalqaro aeroportdir. Havo aloqasi "SaudiArabiyenSaudi Arabiyen erlaynseyrlayns" aviakompaniyasi orqali amalga oshiriladi. Xalqaro aeroportlari Dahron, Jidda va ArRiyoddaAr-riyodda.
 
S.A.Saudiya arabistoni chetga, asosan, neft va neft mahsulotlari, bugʻdoy, xurmo chiqaradi. Chetdan mashina jihozlari, avtomobil, isteʼmol mollari, transport vositalari, metall, toʻqimachilik buyumlari, qurolyarogʻ''qurol-yarogʻ'' oladi. Asosan, Yaponiya, AQSH, Buyuk Britaniya, Koreya Respublikasi, Singapur, Fransiya, Germaniya va [[Rossiya]] bilan savdo qiladi. Pul birligi — S.A.Saudiya arabistoni riyoli.
 
== Tibbiy xizmati ==
Soʻnggi 30 y.yil ichida mamlakatda kasalliklarni davolash va oldini olishga qaratilgan keng qoʻlamli investitsiya dasturlarini amalga oshirish tufayli ijobiy oʻzgarishlar roʻy berdi. Ilgari aholi orasida koʻp uchraydigan sil, bezgak, teri va traxoma kasalliklari deyarli barham topdi. Mamlakatga har yili keladigan ziyoratchilarga yuqori saviyada tibbiy xizmat koʻrsatiladi. Buning uchun Makkada 7 kasalxona, 40 tibbiy markaz, Minoda 4 kasalxona va 24 tibbiy markaz, Arofatda 3 kasalxona va 43 tibbiy markaz, Muzdalifada 6 tibbiy markaz, Madinada 8 kasalxona va 48 tibbiy markaz mavjud. S.A.saudiya arabistoni da 42625 oʻrinli 290 kasalxona bor. Tibbiy markaz va dispanserlar soni 4000 dan oshadi. 2000 y.yil 30 544 vrach, 61 214 hamshira va 31977 texnik assistent ishladi. Vrachlarning 17% S.A.saudiya arabistoni fuqarolari, qolganlari misrlik, pokistonlik, malayziyalik va boshqa mutaxassislardir. Eng chekka viloyatlardagi bemorlarni markaziy ixtisoslashgan kasalxonalarga tezkorlik bilan keltirish maqsadida 22 samolyotdan iborat havo ambulatoriyasi mavjud. S.A.saudiya arabistoni Qizil Yarim Oy jamiyatining 154 markazi va 500 Kuchma ambulatoriyasi, 27000 xizmatchisi ham aholiga favqulodda yordam koʻrsatadi. Mamlakat va chet el fuqarolari uchun tibbiy xizmat bepul.
 
== Maorifi va madaniy-maʼrifiy muassasalari ==
1926 y.yil boshlangʻich majburiy taʼlim va dunyoviy maktablar ochish, 1960 y.yil qizlarni majburiy taʼlimga jalb etish qaqida qonunlar qabul qilingan. Taʼlim tizimi davlat qaramogʻida boʻlib, mamlakat fuqarolari va chet elliklar uchun ham bepul. Maktabga 6 yoshdan qabul qilinadi. Boshlangʻich maktab 6 y.likyillik, oʻrta maktab 2 bosqichli boʻlib, toʻliqsiz oʻrta (3 y.yil) va toʻliq oʻrta (3 y.yil) maktabdan iborat. Boshlangʻich maktab negizida hunartexnikahunar-texnika maktablari (4 y.likyillik), toʻliqsiz oʻrta maktab negizida hunartexnikahunar-texnika bilim yurtlari (2 y.likyillik) ishlaydi. MaktablardaSaudiya oʻgʻilarabistonida bolalar vauchun kizlar alohidaalohida oʻqitiladi22. S.A.da oʻgʻil bolalar uchun 11191 va qiz bolalar uchun 11441632 maktab boʻlib, ularda4ularda 4,15 mln.million bola oʻqiydi, va 292 ming oʻqituvchi ishlaydi. Har bir oʻqituvchiga 15 oʻquvchi toʻgʻri keladi. Bu — dunyodagi eng yuqori koʻrsatkichlardan hisoblanadi. Bundan tashqari, mamlakatda xususiy taʼlim muassasalari ham mavjud. Mamlakatda bir qancha oliy oʻquv yurtlari bor. Eng yiriklari: ArRiyoddagiAr-riyoddagi podshoh Saud universiteti (1957), Jiddadagi Abdul Aziz universiteti (1967), Madinadagi I slomislom tadqiqotlari universiteti (1961), ArRiyoddagiAr-riyoddagi Imom Muhammad ibn Saud islom universiteti (1974), Sharqiy vshgoyatdagiviloyatdagi podshoh Faysal universiteti (1974), Makkadagi Umm alKuraUmmal-Kura universiteti (1981), Dahrondagi podshoh Faxd nomidagi neft va minerallar universiteti (1963), ArRiyoddagiAr-riyoddagi Oliy texnologiya instituti va Texnika instituti. Oliy taʼlim beradigan universitet, institut va kollejlarda 297 .830 talaba taʼlim oladi.
 
Yirik kutubxonalari: Milliy kutubxona (1968), Saud kutubxonasi, ArRiyod universiteti kutubxonasi, Mahmudiya kutubxonasi, Orif Hikmat kutubxonasi, Madina universiteti kutubxonasi. S.A.saudiya arabistoni da 153 madaniy markaz, madaniyat va sanʼat jamiyati, adabiyot klublari faoliyat koʻrsatadi. 12 ta muzey bor. Ularning eng yiriklari: ArRiyoddagi arxeologiya va xalq merosi milliy muzeyi, AlMasmak kalʼasi muzeyi, Dammamdagi Mintaqaviy muzey va boshqa
 
== Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi ==
Matbuoti,Saudiya radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. S.A.arabistoni da 100 dan ortiq kundalik gaz. va jur. nashr etiladi. Yiriklari arab tilida: "AlBilad" ("Mamlakat", kundalik gaz., 1934 yildan), "AnNadva" ("Klub", kundalik gaz., 1958 yildan), "AlMadinaAlMunavvara" (kundalik gaz., 1937 yildan), "ArRiyod" (kundalik gaz., 1964 yildan), "AlJazira" ("Orol", kundalik gaz.), "AshSharqalAusat" ("Yaqin Sharq", gaz., 1978 yildan); ingliz tilida: "Arab Nyus" ("Arab yangiliklari", kundalik gaz., 1975 yildan). Eng yirik va nufuzli nashriyot "AlYamama" hisoblanadi. Radioeshittirish 1948 yildan boshlangan, 23 davlat radiostyasiradiostantsiyasi mavjud. Eshittirishlar 4 kanal orkaliorqali arab va ingliz tillarida, chet ellarga fransuz, turk, urdu, bengal, fors, rus, oʻzbek, suaxili va indonez tillarida uzatiladi. S.A.Saudiya daarabistonida milliy telekoʻrsatuv faoliyati 1965 yildan boshlangan.
 
Makka (1967), Madina (1967), Dammam (1969) da yirik televizion markazlar mavjud. Teleeshittirishlar 2 kanal orqali olib boriladi. Sunʼiy yoʻldosh orqali telekoʻrsatuvlar asosiy axborot manbaidir. 70% teletomoshabinlar undan foydalanadi.
[[FaylFile:Masjid Abu Bakar Ash-Shiddiq.jpg|thumb|[[Abu Bakr Siddiq]] masjidi]]
 
== Adabiyoti ==
Hozirgi S.A.saudiya arabistoni hududidagi qad. va oʻrta asr adabiyoti arab madaniyati oʻzanida rivojlandi. Hijozda 5— 7-a.lardaasrlarda badaviylar sheʼriyati (ImruulQayS) rivojlandi, 7-a.asr ning 1-yarmida esa "Qurʼon" xatga tushirildi. Badaviylar sheʼriyati namunalari va "Qurʼon" mumtoz arab tilini namoyon etuvchi buyuk manba hisoblanadi. ArabArablar xalifaligi tashkil topishi, 7-a.ningasrning 20y.larida20-yillarida adabiy hayot markazlarining oʻzgarib turishi (Damashq, Bagʻdod, KohiraQohira va boshqalar) S.A.va dadin tazyiqi Saudiya arabistonida adabiyot rivojini birmuncha sustlashtirdi. VahhobiylarVaxobiylar mafkurasi va konservativ jamiyat tuzilishi yangi adabiyot rivojini uzok,uzoq vaqtgacha toʻxtatib qoʻydi. Qoʻshni arab mamlakatlarining taʼsirida 20-a.ningasrning 20y.laridan20-yillaridan bir qancha shoir, jurnalist, yozuvchilar yetishib chiqdi. Ularning asarlarida maʼrifatparvarlik, romantik va realistik yoʻnalishlar uygʻunlashgan edi. Muhammad Surur asSabbonas-Sabbon va Muhammad Hasan Avvad romantik yoʻnalish asoschilari hisoblanadi. Husayn Sirxan, Muhammad Hasan Fiki, Muhammad alAmiral-Amir arRumeyxaar-Rumeyxa kabi shoirlar mazkur yoʻnalishda ijod qilgan shoirlardir. Mehnatkash xalq hayotini, jamiyatdagi ijtimoiy adolatsizliklarni fosh etish Ahmad Abd alGʻafurAbdal-Gʻafur Attor ijodida muxim oʻrin tutadi. 2-jahon urushi (1939—45) dan keyingi davr nasrida Amin Salom Rumayha, Abdulla Munaa, Yusuf bin ashShayxash-Shayx Yaʼqub hikoyalari, Hasan Nosif, Abd asSalomas-Salom Hoshim Hofiz qissalari realistik yoʻnalishga ega.egasr Realist yozuvchilar asarlarida sentimentalizm ruhi kuchli. 1957 y.yil Abd asSalomas-Salom Hoshim Hofizning xotin-qizlar huquqini himoya etishga bagʻishlangan "Hijozlik Samro" nomli birinchi romani nashr etildi. 50y.lardagi50-yillardagi publitsistika va adabiy tanqidda Muhammad Hasan Avvad, Abdulla bin Xalis, Saod alBovaridiyal-Bovaridiy, Abdulla Abd alJabbor va boshqa ijodi muhim ahamiyatga egadir.
 
Hikoya janri yaqinda paydo boʻlgan boʻlsa ham, S.A.Saudiya arabistoni adabiyotida yetakchi oʻrinni egallaydi. Ahmad asSiboias-Siboi, Hamid Damanquri hikoya janrining asoschilari hisoblanadi. Ahmad AsSiboiningAs-Siboining "Egizaklar" asari bu janrda yaratilgan birinchi asardir. Novella janri ham yangi janrlardan hisoblanadi. Husayn Ali Husayn, Muhammad Ulvan, Ali Xasuna, Siboi Usmon, Muhammad alMansura ashShakxa mazkur janrda samarali ijod qilmoqdalar. 80y.lardagi80-yillardagi publitsistika va adabiy tanqidda Ahmad Abd alGʻafural-Gʻafur al Attar, Muhammad Abdo Yamanini alohida koʻrsatish mumkin.
 
1980 yildan podshoh farmoni bilan adabiyot boʻyicha davlat mukofoti taʼsis etilgan.
 
== Meʼmorligi va tasviriy sanʼati ==
Odam yuzi tasvirlangan tosh haykalchalar, hayvonlar tasvirlangan tosh relyeflar S.A.Saudiya arabistoni hududidagi qad.qadimiy yodgorliklardan hisoblanadi (mil. av. 7—2-a.larasrlar). Makka va Madinada faqat oʻrta asr diniy arab meʼmorligi yodgorliklari (machitmasjid, Madrasa, minoralar) saqlangan. Hijoz shim.dashimolda mil.miloddan av.avvalgi 2 va mil.milodiy 1-a. largaasrlarga oid nabatiyaliklar shahri vayronalari va qabrlar topilgan. Aholi turmush darajasining yuksalib borishi bilan anʼanaviy loy va xom gʻishtlar oʻrniga zamonaviy qurilish materiallaridan mahalliy iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda villa va koʻshklar qurildi. Koʻchmanchilarning turar joylari esa echki terisi bilan yopilgan chaylalardan iborat. Yirik shaharlar (Makka, ArRiyodAr-riyod, Madina, Jidda)da jahon andozalariga mos darajada koʻp qavatli uylar, mehmonxona, stadion, aeroportlar mavjud. Zamonaviy qurilishlarda arab milliy meʼmorligi anʼanalari oʻz aksini topgan. Yirik inshootlarning devori koʻpi marmar bilan qoplangan.
 
== Kinosi ==
S.A.daSaudiya arabistonida avvalgi qirol davrida hayot tarzi islom dinidinining fundamentalistik arkonlari asosida qurilgani sababli kinoteatr va teatrlar yoʻq edi. Shunga muvofiq, kinematografiya sanʼati rivojlanmagan., qoloq ahvoldasr Asosan, sport va ijtimoiy harakterga ega filmlar yaratiladi. Ommaviy tarzda kinofilm va spektakllar namoyish etilmaydi.
 
== Oʻzbekiston — Saudiya Arabistoniarabistoni munosabatlari ==
{{main|Oʻzbekiston — Saudiya Arabistoniarabistoni munosabatlari}}
 
== Manbalar ==
Строка 75 ⟶ 85 :
{{Osiyo mamlakatlari}}
{{Katta yigirmattalik}}
{{OʻzMEЎзМЭ}}
 
[[Turkum:Yaqin Sharq]]▼
[[Turkum:Saudiya Arabistoni| ]]▼
[[Turkum:BMT aʼzolari]]▼
 
▲[[TurkumCategory:Yaqin Sharq]]
▲[[TurkumCategory:Saudiya Arabistoniarabistoni| ]]
▲[[TurkumCategory:BMT aʼzolari]]
 
{{stubZagotovka}}
Источник — https://enc.for.uz/wiki/Служебная:Сравнение_версий/3174...13955