Hisor tizmasi

Hisor tizmasi - Oʻrta Osiyodagi togʻ tizmasi. Pomir-Olay togʻlarining gʻarbiy qismida (Oʻzbekiston va Tojikiston Respublikalarida), Zaraf-shon, Qashqadaryo va Amudaryo havzalarining suvayirgʻichi. Uz. 200 km. Oʻrtacha balandligi 3600 m. Eng baland joyi 4643 m (Dukdon togʻi). Asosan, paleo-zoy va mezozoy davri granit intru-ziyalari yorib chiqqan kristalli jinslar, granodiorit, slanets va qum-toshlar, gips, konglomerat, dolomit va boshqalardan tashkil topgan.

Hisor tizmasining markaziy qismida (2195 m balandlikda) xushmanzara Iskan-darkoʻl joylashgan. Shim. yon bagʻri ancha tik va qoyali, jan. yon bagʻri esa qiya boʻlib, keng platolar va unumdor vodiylar bor. Hisor tizmasining tuzilishi juda murakkab boʻlib, unda bir qancha baland togʻ massivlari, dovonlar mavjud.

Relyefi murakkab, qoyali. koʻp joylari parchalangan. Suvayirgʻich qismi va yon bagʻirlarida tekislangan yuzalar tarqalgan, zich va dara shaklidagi daryolar bilan chuqur kesilgan. Gips va ohaktoshlar tarqalgan joylarida karst relyef shakllari (karrlar, karst voronkalari, botiqlari, quduqlari, gʻorlari) uchraydi. Bunday joylarni mahalliy aholi "ming chuqur" deb ataydi. Ohaktoshlarda tik va qoyali kues-talar hosil boʻlgan. Hisor tizmasining shim. va gʻarbiy yon bagʻirlarini Zarafshon, Qashqadaryo, jan. yon bagʻrini Yarxin, Sarbogʻ, Kofarnihon, Varzob, Xona-ka, Lyubach, Qoratogʻdaryo, Shirkent, Toʻpolondaryo va boshqa daryolar chuqur daralar hosil qilib kesib oʻtadi. Hisor tizmasi da kelib chiqishi har xil (morena, toʻgʻon, karst) koʻllar (Iskandarkoʻl, Hazor-chashma, Koʻlikalon, Alovuddin, Ziyo-rat va boshqalar) mavjud. 180 ga yaqin muzlik boʻlib, maydoni 148,4 km²dan ortiq. Hisor tizmasida surma, volfram, simob, qalay, flyuorit, dolomit konlari va issiq buloqlar bor. Yozi salqin, qisqa, qishi sovuq, sernam, 2000 m balandlikda iyulning oʻrtacha temperaturasi 20° boʻlsa, 3600 m balandlikda 0° ga tushib qoladi. Yanv. ning oʻrtacha temperaturasi 3300 m balandlikda —15°. Yillik yogʻin jan.-gʻarbiy yon bagʻrida 600–1200 mm, shim.-sharqiy yon bagʻrida 300–400 mm. 1200 m balandiklarda tipik va toʻq boʻz tuproqlar tarqalgan. Bahorda efemer va efemero-idlar, bugʻdoyiq, shuvoq oʻsadi. Butalardan achchiqbodom, qaragʻat, doʻlana va boshqa uchraydi. Yaylovlarda chorva boqiladi. 1200–2500 m balandliklar orasidagi togʻ jigarrang , togʻ-oʻrmonqora tuproqlar, togʻ -oʻrmon-qoʻngʻir tuproqlarda archazorlar bor. 2500 m dan yuqorida alp oʻtloqlari boshlanadi.

Yovvoyi sut emizuvchi hayvonlardan togʻ echkisi, togʻ qoʻyi, ayiq, tul-ki, suvsar, boʻrsiq, qor qoploni, silovsin, qizil sugʻur, qushlardan togʻ kur-kasi (ular), tasqara, kaklik va boshqa yashaydi. Tizma hududidagi noyob oʻsimlik va hayvonlar hamda noyob geologik yodgorliklarni oʻrganish va ularni muho-faza qilish maqsadida Hisor, Koʻqitang , Kitob paleontologik-stratigrafik qoʻriqxonalari tashkil etilgan.

Murod Mamatqulov.