Qirgʻiz tili
Qirgʻiz tili | |
---|---|
Milliy nomi: | -{Кыргыз тили, قىرعىز تئلى}- |
Mamlakatlar: | Qirg'iziston |
Mintaqalar: | |
Rasmiylik holati: | Qirgʻiziston |
Soʻzlashuvchilarning umumiy soni: | 6008382 (2016) |
Tartiblovchi tashkilot: | |
Oʻrni: | |
Holati: | |
Turkumlanishi | |
Turkum: | Yevroosiyo tillari |
Oltoy tillari | |
Alifbosi: | kirill, arab |
Til kodlari | |
-{ISO 639-1 | ky}- |
-{ISO 639-2 | kir}- |
-{ISO 639-3 | kir}- |
Shuningdek qarang: Loyiha:Tilshunoslik |
Qirgʻiz tili (кыргыз тили, قىرعىز تئلى) Qirgʻizistonda davlat tili, turkiy til (qipchoq tili guruhiga mansub). Qirgʻiz tilida 5 million kishi muloqot qiladi, koʻpchiligi Qirg'iziston hududida istiqomat qiladigan etnik qirgʻizlardir.
Qirgʻiz tili — turkiy tillarning qirgʻiz-qipchoq guruhiga mansub tillardan, Qirgʻiziston Respublikasining davlat tili. Asosan, Qirgʻi-zistonda, shuningdek. Oʻzbekiston, Tojikiston, Qozogʻiston, Xitoy, Afgʻoniston, RF, Pokiston va boshqa Hududlarda tarqalgan. Qirgʻiz tilida soʻzlashuvchilarning umumiy soni 2,5 mln. kishidan, Qirgʻizistonning oʻzida 2 mln. 330 ming kishidan ortiqroq (oʻtgan asrning 90-yillari oʻrtalari). Qirgʻiz tili 2 ta: shim. va jan. lahja guruhlariga boʻlinib, bu lahjalar, asosan, fonetika va leksika sohalarida oʻzaro farqlanadi; ayni jihatlari bilan boshqa turkiy tillardan ham ajralib turadi. Jan. lahjaga oʻzbek tilining taʼsiri kuchli.
Ql.ning fonetik xususiyatlari: 8 ta qisqa unli fonemaga qarama-qarshi 8 ta choʻziq unlining mavjudligi, singarmonizmning izchil saqlanishi. soʻz boshida j (jon soʻzidagi) undoshining (boshqa turkiy tillardi y yoki j) qoʻllanishi va boshqa Morfologik belgilari boshqa turkiy tillardagiga oʻxshash. Singarmonizm mavjudligi tufayli affikslarning fonetik variantlari koʻp. Qirgʻiz adabiy tili shim. lahja asosida shakllangan boʻlib, uning leksikasida sof qirgʻizcha va turkiy soʻzlar qatlamidan tashqari moʻgʻul, rus, arab va eroniy tillardan oʻzlashgan soʻzlar ham mavjud.
Qirgʻiz milliy yozuvi dastlab, 1924 yilda arab alifbosi asosida, 1926 yildan lotin grafikasi asosida yaratilgan; 1940 yildan esa rus grafikasi asosidagi qirgʻiz yozuvi joriy etilgan.
Ad. Yunusaliyev B. M., Kirgizskaya leksikologiya, Frunze, 1959; Batmanov I.A., Sovremenniy kirgizskiy yazik, vip. 1, Frunze, 1963; Baskakov N. A.. Vvedeniye v izucheniye tyurkskix yazikov, 2-izd., M., 1969; Kirgizsko-russkiy slovar (sost. K.K.Yudaxin), M„ 1965.
Qirgʻiz tili 1924—1927-yillarda arab alifbosida asosida yozilgan. 1927—1941-yillarda esa lotin alifbosiga asoslangan. 1935-yillarda qirgʻiz tilining alifbosini kirill alifbosiga oʻtkazish haqida birmuncha muzokarakar boʻlgan va 1941 yidan kirill alifbosiga oʻtgan.
Tarixi[править | править код]
Alifbosi[править | править код]
Qirg'iz Alifbosi[править | править код]
Кириллица алфавити | Аты | Араб алфавити[1] | Латын алфавити | Латын алфавити (1928—1940) |
IPA |
А а | а | ا | A a | A a | /ɑ/ |
Б б | бе | ب | B b | B в | /b/, [w], [v] |
В в | ве | ۋ | V v | V v | /v/ |
Г г (Ғ ғ) | ге | گ ع* |
G g | G g, Ƣ ƣ | /ɡ/ [ʁ] |
Д д | де | د | D d | D d | /d/ |
Е е | e | ه | E e | E e | /je/, /e/ |
Ё ё | ё | يو | Yo yo | Yo yo | /jo/ |
Ж ж | же | ج | J j | Ç ç (Ƶ ƶ 1938-1940) | /dʒ/ |
З з | зе | ز | Z z | Z z | /z/ |
И и | и | ى | İ i | I i | /i/ |
Й й | ий | ي | Y y | J j | /j/ |
К к (Қ қ) | кa | ك ق* |
K k | K k, Q q | /k/, [q], [χ] |
Л л | эл | ل | L l | L l | /l/ |
М м | эм | م | M m | M m | /m/ |
Н н | эн | ن | N n | N n | /n/ |
Ң ң | ың | ڭ | Ñ ñ | Ŋ ŋ | /ŋ/ |
О о | о | و | O o | O o | /o/ |
Ө ө | ө | ۅ | Ö ö | Ɵ ɵ | /ø/ |
П п | пe | پ | P p | P p | /p/ |
Р р | эр | ر | R r | R r | /r/ |
С с | эс | س | S s | S s | /s/ |
Т т | те | ت | T t | T t | /t/ |
У у | у | ۇ | U u | U u | /u/ |
Ү ү | ү | ۉ | Ü ü | Y y | /y/ |
Ф ф | эф | ف | F f | F f | /f/ |
Х х | ха | ح | H h | X x (H h 1928-1938) | [χ] /k/ |
Ц ц | це | تس | C c | Ts ts | /ts/ |
Ч ч | че | چ | Ç ç | C c | /tʃ |
Ш ш | ша | ش | Ş ş | Ş ş | /ʃ/ |
Щ щ | ща | - | Şç şç | Şc şc | /ʃtʃ/, /ʃː/ |
Ъ ъ | ажыратуу белгиси | - | - | - | - |
Ы ы | ы | ى | İ i | Ь ь | /ɯ/ |
Ь ь | ичкертүү белгиси | - | - | - | - |
Э э | э | ه | É é | E e | /e/ |
Ю ю | ю | يۋ | Yu yu | Yu yu | /ju/, /jy/ |
Я я | я | يا | Ya ya | Ya ya | /ja/, /jɑ/ |
- К ك + а, о, у, ы => ق
- Г گ + а, о, у, ы => ع
O'rhun Enasoy Alifbosi[править | править код]
Yoqut, qirgʻiz va hozirgi zamon turk tilidagi soʻzlarning oʻxshashligi[править | править код]
'Азыркы Түрк тили(Y) | Кыргыз Түркчөсү (C) | Саха тили (S) | Кыргызстан Наречиесинде | Саха Наречиесинде | Стамбул Наречиесинде |
yıl | Cıl | Sıl | жыл | сыл | йыл |
yağmur | camğır | Samıır | жамгыр | самыыр | ягъмур |
Yaka | caka | Sağa | жака | саҕа | яка |
yalamak | caloo | Salaa | жалоо | салаа | яламак |
Yaş | caş | Saas | жаш | саас | яш |
yaşdaş | caştaş | Saastas | жашташ | саастас | яшдаш |
Yat | cat | Sıt- | жат | сыт | ят |
yedi | ceti | Sette | жети | сэттэ | еди |
Yel | cel | Siel | жел | сиэл | ель |
yeni | cañı | Saña | жаңы | саҥа | ени |
Yeniden | cañıdan | Sañattan | жаңыдан | саҥаттан | ениден |
yer | cer | Sir | жер | сир | ер |
Yumak (yıkamak) | cuu- | Suuy- | жуу | сууй | юмак(йыкамак) |
Yıldız | cıldız | Sulus | жылдыз | сулус | йылдыз |
Yirmi | cıyırma | Süürbe | жыйырма | сүүрбэ | йирми |
Yok (hayır) | cok | Suoh | жок | суох | ёк(хайыр) |
Yol | col | Suol | жол | суол | ёл |
Yumurta | cumurtka | Sımmııt | жумуртка | сымыыт | юмурта |
Yumuşak | cumşak | Sımnağas | жумшак | сымнаҕас | юмурта |
Yüz | cüz | Süüs | жүз | сүүс | юзь |
Kelishiklar[править | править код]
Qirgʻiz tilida 6 ta kelishik bor.
Kelishiklar | Kelishik ko‘rsatkichlari | Kelishik savollari | Misollar | |
---|---|---|---|---|
1 | Атооч жөндөмө | — | ||
2 | Илик жөндөмө | - | ||
3 | Барыш жөндөмө | - | ||
4 | Табыш жөндөмө | - | ||
5 | Жатыш жөндөмө | - | ||
6 | Чыгыш жөндөмө | - |
Manbalar[править | править код]
|
Ушбу мақолани ёзишда Ўзбекистон миллий энциклопедияси (2000-2005) маълумотларидан фойдаланилган. |